tag:blogger.com,1999:blog-13377918676789743002024-02-21T10:17:14.657-08:00Урианхай, Тува, Дөрвөд иргэдийн Нийгмийн хөгжлийг дэмжих холбооСайхан ирээдүйн төлөө хамтдааUnknownnoreply@blogger.comBlogger87125tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-13848871246077197772015-02-10T21:06:00.002-08:002015-02-10T21:21:06.462-08:00АЛТАЙН УРИАНХАЙН ТҮҮХ, СОЁЛЫН СУДАЛГАА сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурал<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhg8VzbCH0cQOMWxp32sxAaZZ4x980owMepzIr50VreIWd_-HN4WJ2XxX9cApumgas-Vh72YAZax5Elo0aQ5NbLFLxi4DwFKGN0f6lLBhoi6DOMsZKPt0ZRqV2L69RjmiQENgmdPsnTdVY/s1600/urilga+suhe+ah.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhg8VzbCH0cQOMWxp32sxAaZZ4x980owMepzIr50VreIWd_-HN4WJ2XxX9cApumgas-Vh72YAZax5Elo0aQ5NbLFLxi4DwFKGN0f6lLBhoi6DOMsZKPt0ZRqV2L69RjmiQENgmdPsnTdVY/s1600/urilga+suhe+ah.jpg" height="265" width="400" /></a><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"></span></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<i><u><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><br /></span></u></i></u></i></div>
<a name='more'></a><i><u>Төсөл<o:p></o:p></u></i><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">“АЛТАЙН УРИАНХАЙН ТҮҮХ,
СОЁЛЫН СУДАЛГАА”<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">эрдэм шинжилгээний хурал<o:p></o:p></span></b></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Санаачлагч, зохион
байгуулагч: <o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="margin-left: 1.0in; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Symbol; font-size: 11pt;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 11pt;">Түүх соёл, хэл бичиг судлалын ТОД НОМЫН ГЭРЭЛ ТӨВ ТББ<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="margin-left: 1.0in; mso-add-space: auto; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Symbol; font-size: 11pt; text-transform: uppercase;">·<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 11pt; text-transform: uppercase;">БаЯН-ӨЛГИЙ АЙМГИЙН Урианхай, Дөрвөд, Тува
иргэдийн </span><span style="font-family: Arial, sans-serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in; text-transform: uppercase;">НИЙГМИЙН хөгжлийГ ДЭМЖИХ ХОЛБОО ТББ</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын зорилго:<o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Алтайн Урианхай түмний
түүх, шашин соёл, өв уламжлал судлалын өнөөгийн түвшин, судалгааны байдалд
үнэлэлт өгөх, Алтайн урианхайн түүх соёлын судалгааны зарим үр дүнгийн талаар
хэлэлцэнэ. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хамрах хүрээ: <o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Түүх соёл сонирхогчид, судлаач эрдэмтэд, гадаадын зарим судлаачид, Алтайн
Урианхайчууд оролцоно. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Огноо, Хугацаа, Хаана.<o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2015.0</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">4</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">.0</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">7</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">-ны Мягмар гарагийн 14.00-18.00
цагт Пума империал зочид буудлын хурлын танхимд болно.</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Гарах үр дүн: <o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">- ХХ</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">I</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> зууны эхэн үеийн Алтайн урианхайн түүх соёлын судалгааны
түвшинг тогтоосон эрдэмтэдийн өргөн хэлэлцүүлэг болно. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif;">- </span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Илтгэлийн эмхтгэлийг 5-р сарын 15-ны
дотор эмхэтгэн хэвлүүлнэ. Тус эмхтгэлд Алтайн урианхайгаас олдсон сүүлийн үеийн
ховор нандин дурсгал, эх сурвалжуудыг хавсарган хэвлүүлнэ.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">- Эрдэм шинжилгээний илтгэлийг сүүлийн үеийн судалгаанд тулгуурласан байхыг
шаардана. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын товч хөтөлбөр:</span></u></i><i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></u></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2015.04.07-ны Мягмар гараг</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"> </span><b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif;"> </span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">12</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">.</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">0</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">0</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Бүртгэл</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"> </span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">12.30 Хурлын нээлт<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">- Нутгийн зөвлөлийн төлөөлөл,доткор Ц.
Сосорбарам үг хэлнэ</span><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; text-indent: 0.5in;">- Тод номын гэрэл төвийн /ТНГТ/ УЗ-ийн дарга
Б.Бат-Амгалан үг хэлнэ.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">- БӨ аймгийн Урианхай, Дөрвөд, Тува иргэдийн нийгмийн хөгжлийг
дэмжих холбоо- /УДТИНХДХ/ ны тэргүүн Т.Батсүх үг хэлнэ<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">12</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">.</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">50</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"> </span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Алтайн магтаал хайлна<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">13.00 Хурлын дарга: ТНГТ-ийн Гадаад
асуудал хариуцсан захирал, доктор Б.Түвшинтөгс</span><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; text-indent: 0.5in;">Хурлын нарийн бичгийн дарга: Х. Бямбажав ТНГТ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Эрдэм шинжилгээний илтгэлүүд /илтгэл бүр 12 минут/<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">1.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Ц.Гантулга – доктор, МУБИС – Алтайн
Урианхайн улс төрийн түүх<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">На.Сүхбаатар – доктор, МУБИС, ТНГТ – АУ-н улс төрийн түүх<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">3.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">О.Оюунжаргал – доктор, МУИС ----Манжид эзлэгдэх үеийн Урианхай<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; tab-stops: 0in; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">4.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Ц.Баттулга – доктор, МУИС --- АУ-н түүхийн асуудалд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; tab-stops: 28.35pt; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">5.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Д.Таяа – доктор, ӨМИС --- ӨМӨЗО-ны урианхайчуудын соёл, түүх<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; tab-stops: 28.35pt; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">6.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Г. Лижээ – Шинжааны БИС --- Шинжааны урианхайчуудын соёл, түүх<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">7.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">М.Ганболд - доктор, Ховд ИС --- Урианхайн хуваагдал<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: Arial, sans-serif;">8.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Лхамсүрэн судлаач --- </span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">Алтайн урианхайн 7 хошууны түүхэн газар зүй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">9.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">А.Очир – НСИХ--</span><span lang="MN"> </span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Урианхайн
овгийн бүрэлдэхүүн<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">10.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Х.Бямбажав – магистр, ТНГТ – АУ-н шашины уламжлалт дэг өвөрмөц байдал<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">11.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-weight: normal;"> </span></span></b><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Г.Ядамжав – магистр, ТНГТ – АУ-н шашины
соёлын түүх </span><b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">12.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> О.Самбуудорж – доктор, ШУА, ХЗХ. –
АУ-н Аман аялгуу, бичиг үсэг<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">13.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Н.Эрдэнэбаяр. БӨ магистр --- АУ-н Сурын
харваа <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">14.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Т.Батсүх – магистр. БӨ аймаг - АУ-н
овгийн тамга,түүний бэлгэдэл зүй <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">15.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Б.Наранбат
- судлаач ---- АУ-н цуур хөгжим түүний аялгуу<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">16.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Б. Болдбаатар магистр БӨ аймаг.--- АУ-н Ут дууны утга соёлын
асуудал <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="margin-left: 46.35pt; mso-add-space: auto; mso-list: l0 level1 lfo2; text-indent: -.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">17.<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-size: 7pt; font-stretch: normal;"> </span></span><!--[endif]--><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;"> Б. Жаргалсайхан. Магистр БӨ аймаг---
АУ-н 100 цааст хөзөр гэх мэт бусад илтгэлүүд тавигдана.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">15.30 Хурлын завсарлага, цай<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">15.50 Эрдэм шинжилгээний илтгэлүүд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">16.50 Хурлын хэлэлцүүлэг /асуулт,
хариулт, үг хэлэх, хүн бүр 4 минут</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;">)</span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">, <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">17.20 Чолоогийн Дамчаагийн бүтээл
туурвил – номын нээлтийн ёслол<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">17.50 Хурлын хаалт:<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">- Ц. Сосорбарам үг хэлнэ.</span><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; text-indent: 0.5in;">-
Тод номын гэрэл төвийн Гүйцэтгэх захирал, доктор На.Сүхбаатар үг хэлнэ.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">18.00 Хуралд оролцогчдод зориулсан
хүндэтгэлийн зоог. Пума Империал зочид
буудалд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын
бэлтгэл ажил, холбогдох зардал<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoTableGrid" style="border-collapse: collapse; border: none; margin-left: 5.4pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-padding-alt: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184; width: 662px;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">№<o:p></o:p></span></i></div>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Ажлын агуулга<o:p></o:p></span></i></div>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хариуцах эзэн,
байгууллага<o:p></o:p></span></i></div>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Тайлбар<o:p></o:p></span></i></div>
</td>
<td style="border-left: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Холбогдох зардал<o:p></o:p></span></i></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">1<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">“Чолоогийн Дамчаагийн бүтээл туурвил” номыг хэвлэлд бэлтгэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Х.Бямбажав<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Ц.Гантулга<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Ч. Дамчаагийн гар
бичмэлүүдийг олж бэлдэх <o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">-<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">“Чолоогийн Дамчаагийн бүтээл туурвил” номыг хэвлүүлэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">БӨ аймгийн УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">500 ш<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2 000 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">3<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын хөтөлбөр хийх, урилга хэвлүүлэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Тод номын гэрэл төв<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">100 ш<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">300 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">4<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын анос бэлдэх, хэвлэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Тод номын гэрэл төв<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хулдаасан хэвлэл<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">50 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">5<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын Танхим бэлдэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">ТНГТ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Зардлыг УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">800 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">6<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын хүндэтгэлийн зоог <o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">60 хүний зоог<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">1500 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">7<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хуралд хүрэлцэн ирсэн гадаадын зочидын зочид буудал<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2 хүн х 3 хоног<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">780 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">8<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын илтгэлийг эмхэтгэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Тод номын гэрэл төв<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">-<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif;">9<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Хурлын илтгэлийг эмхэтгэж хэвлүүлэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2015.5-р сард<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2 000 000</span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif;">10<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">Урианхай судлаач Батаагийн бичсэн номыг хэвлүүлэх<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">УДТИНХДХ<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2014-03-05-нд <o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">2000000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: solid black 1.0pt; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 22.75pt;" valign="top" width="30"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif;">11<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 152.9pt;" valign="top" width="204"><div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">НИЙТ ДҮН<o:p></o:p></span></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 114.95pt;" valign="top" width="153"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 139.65pt;" valign="top" width="186"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
</td>
<td style="border-bottom: solid black 1.0pt; border-left: none; border-right: solid black 1.0pt; border-top: none; mso-border-alt: solid black .5pt; mso-border-bottom-themecolor: text1; mso-border-left-alt: solid black .5pt; mso-border-left-themecolor: text1; mso-border-right-themecolor: text1; mso-border-themecolor: text1; mso-border-top-alt: solid black .5pt; mso-border-top-themecolor: text1; padding: 0in 5.4pt 0in 5.4pt; width: 65.9pt;" valign="top" width="88"><div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif;">9 430 000<o:p></o:p></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="MsoNormal" style="margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<b><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt;">Зохион байгуулах комисс</span></b><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt; text-indent: 0.5in;">Т.Батсүх /УДТИНХДХ/</span><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt; text-indent: 0.5in;">Х.Бямбажав /Тод номын
гэрэл төв/</span><br />
<span style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt; text-indent: 0.5in;">На.Сүхбаатар /Тод номын
гэрэл төв/</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><u><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt;">Төлөвлөлт хийсэн:</span></u></i><i><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt;"> </span></i><br />
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt;"> На.Сүхбаатар. </span><span style="font-family: Arial, sans-serif;"><a href="mailto:na_sukhbaatar4@yahoo.com"><span style="color: black; font-size: 10.0pt; mso-themecolor: text1;">na_sukhbaatar4@yahoo.com, </span></a></span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt;">99199592 <o:p></o:p></span></div>
<span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt; text-align: justify;">Х. Бямбажав. </span><span style="font-family: Arial, sans-serif; text-align: justify;"><a href="mailto:na_sukhbaatar4@yahoo.com"><span style="color: black; font-size: 10.0pt; mso-themecolor: text1;">gonrashi@yahoo.com</span></a></span><span lang="MN" style="font-family: Arial, sans-serif; font-size: 10pt; text-align: justify;"> 94090188</span></div>
Unknownnoreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-49335236745706266912015-02-10T20:51:00.003-08:002015-02-10T20:54:12.387-08:00ЭЗЭН ЧИНГИСИЙН ДӨЧИН ТҮМЭН ЦЭРГИЙГ ТӨВЛӨН ЯВСАН ДӨРВӨН ХӨЛТ АЛАГ ТУГ-СҮЛДИЙГ БАЯН –ӨЛГИЙ АЙМГИЙН БУЯНТ СУМЫН НУТАГТ БҮТЭЭН БОСГОЖЭЭ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="text-align: right;">
<span style="font-family: Arial, sans-serif; text-align: justify;">2014 оны 6 дугаар сар 03</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Монголын хаант төрийн ялгуусан 3 туг
сүлдний нэг болох Алаг сүлд нь Монгол үндэстний эрт цагийн язгуурын их шүтээн
юм.<o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5IufK7oBwm-CDJvcvVA-jOu8fDNzhyKYN1ZDL2ULjS3ZrRoKgPJSphdWly13OAHz90dX3q9RZxNFbqDy-axLhTTDPkTdFAsMZ2KjSdiFKedgbowHfOBNdH9MWUsGcCSh-4r6nr7KNo0A/s1600/DSC_0023.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5IufK7oBwm-CDJvcvVA-jOu8fDNzhyKYN1ZDL2ULjS3ZrRoKgPJSphdWly13OAHz90dX3q9RZxNFbqDy-axLhTTDPkTdFAsMZ2KjSdiFKedgbowHfOBNdH9MWUsGcCSh-4r6nr7KNo0A/s1600/DSC_0023.JPG" height="265" width="400" /></a></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"></span><br />
<a name='more'></a><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хүрэл зэвсгийн үеэс эртний нүүдэлчид адууныхаа
дэл, үсээр туг бүтээн тахин шүтэж байсан бөгөөд энэ нь Монгол овогтнуудыг оюун
санаа, эв нэгдлийн хувьд нэгтгэн зангидаж, нүүдэлчдийн үе үеийн хүчирхэг төрт
улсуудын сүлд болж байжээ. Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл Сумын Шивээт хайрхан
болон, Баянхонгор аймгийн Баянлигийн Бичигтийн хадны зурагнуудад дүрслэгдсэн
буй.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span></div>
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">МНТ-ны 170-р зүйл: Ван хан Жамухаас
асуув. Тэмүүжин хүүд хатгалдах мэс нь хэн хэн буй гэхэд Жамуха Ван ханд
өгүүлрүүн “тэнд урууд мангууд гэх иргэн буй өчүүхнээс илд жаданд дадсан иргэд
тэд харагч <b>алагч тугтан</b> тэд буй за”
гэсэн нь эрт цагийн нүүдэлчин овог аймгууд өөр өөрийн туг, билэгдэл, тамга
тэмдэгтэй байсны нотолгоо юм. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Монголын өвөг овог ураанхай нь
дарлигин аймгаас гаралтай бөгөөд одоогоос
2700 гаран жилийн тэртээх эргүнэ куны домогт гардгаар Никусомгийн
Ураанхайчууд омгоо төлөөлөн чоносын (киян) хамт тэрхүү галыг бадраалцсан
түүхтэй баатарлаг дайчин аймаг бөгөөд Уугуул нутаг нь Бурхан халдунаас баруун
сибир хүртэл нутаглаж байсан эрт цагийн язгуурын монгол аймгаас өдий хүртэл
цулаараа оршин байгаа цөөн овгуудын нэг юм.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt; text-align: justify; text-indent: 35.45pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Чингис
хааны мандуулан тахиж байсан алаг туг төрийн олон хааныг дамжин Лигдэн хааны
ордны дэргэд саатжээ. Тухайн үеийн Монгол хаант төрийн зүүнгарын гурван түмний
нэгэн болох цорос түмний алагчууд, ширнууд, хорчин, сүргүд, тугчин,
янгаад, өчигүүд, хаучид, ураанхай зэрэг
9 аймгийн иргэд алаг сүлдийг тайж тахих, манаж хамгаалах, залж дэвшүүлэх зэрэг
ажлыг журамлан гүйцэтгэж байжээ. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 35.45pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Эдүгээ алаг тугийн уламжлал тасарсан
бөгөөд Өвөр монголын отгийн өмнөд хошуунд тахиж байх хавт Хасарын алаг туг,
хангин хошуунд тахиж байсан гэх Лигдэний алаг тугнаас өөр уламжилж ирсэн баримт
үгүй болжээ.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 35.45pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алаг туг-сүлдийг сэргээн залах
нь улаан залаат түмний цог хийморь, сүр сүлдийг үеийн үед бадраан нэгтгэн
зангидаж, халдах дайсныг номхруулан харь элэгтнийг дарах</span><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ansi-language: EN-US;"> </span><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">нигууртай бөлгөө. Үүний учир
бид энэхүү их шүтээн Алаг тугыг шинээр залан дээдлэсэн бөлгөө.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: 35.45pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алаг сүлдийн сударт оройн
гилбэр жад нэг тохой урт, хоёр талдаа долоон бурхан од /дээд 33 тэнгэрийн
бэлгэдэл/-ыг сийлсэн байх ба 81 нүх бүхий дугуй царанд хар цагаан адууны хөхөл
гурван төө дөрвөн хуруу хэмжээтэй зооглуулж адууны дэлийг онгон ямааны арьсан
тасмаар сүлжин тогтоох ёстой, Иш нь арван гурван тохой өндөр хуш мод байх ба
гадуураа хар шилбэт улаан торгон дээлтэй байдаг гэж заасан байдаг. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алаг сүлдийг жилийн 4 улиралд /4
цагийн/ тус тус нэг удаа, /13 жилд нэг удаа бар жилд догшуулах их тахилга/ тайж тахих бөгөөд тусгай
томилогдсон тугчид ёслолыг удирдан гүйцэтгэдэг. Сүлдийн өчигийг цагаан
хувцастай, цагаан морь унасан хүмүүн ирж тусгайлан зассан цагаан эсгий дээр
мориноосоо буун ирж хоёр гараа алдлан гарын алгыг дээш харуулан бүсээ хүзүүндээ
өлгөн чанга дуугаар хэлж айлдана. Өчиг айлдахад бүх эрчүүд бүсээ тайлж
хүзүүндээ өлгөж гарын алгыг дээш харуулан тэргүүнээс дээш өргөж сөгдөн сууна. <o:p></o:p></span></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEitvIlnri_6g7JPcSR_SBaAkiXukgRGLL7FYfaCxxiglUvRYm_67_tx3H_Mt2wD4s2Gpk2IAoE-TE9U1tbq5WiabR-SFfuD-V0nv6e_f1q6XGC9UALqGCMW4qr29fIrkQWxTGt0hqX7Rfk/s1600/DSC_0051.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEitvIlnri_6g7JPcSR_SBaAkiXukgRGLL7FYfaCxxiglUvRYm_67_tx3H_Mt2wD4s2Gpk2IAoE-TE9U1tbq5WiabR-SFfuD-V0nv6e_f1q6XGC9UALqGCMW4qr29fIrkQWxTGt0hqX7Rfk/s1600/DSC_0051.JPG" height="265" width="400" /></a></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"><br /></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<u><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Богд алаг тугийн өчиг<o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Дээд 33 тэнгэрийн заяагаар үүдсэн<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хоёр их тэргүүт үлгэрээр босгосон<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Бодончир цэцэн хаанаар үүтэгсэн<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Боржигоны тэмдэг Богд алаг сүлд <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Хайртайг
хардаг гэж тунгааж байгуулан<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Хатууг
баяртай гэж тунгаан соёрх<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Дээр их хар сүлд <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ерөнхий хүчлэн явсан<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Есөн түмэн цэргийг төвлөн явсан<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Дөрвөн хөлт хар сүлд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Найман аймаг цэргийг төвлөн явсан <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Есөн хөлт цагаан сүлд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Дөчин түмэн цэргийг төвлөн явсан<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Дөрвөн хөлт алаг сүлд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Хадран
татах бүр түрхрүүлэн өг<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Халдах
дайсан бүхнийг хэвтүүлэн өг<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Хүчлэн
явахад хүмүүнээр <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Аргал
адгуусан шүүс бэлэн гэж<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Заяат
заарт сархадыг чинь бэлдэн суунам<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хан ахул ач үр чинь<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хар уулыг зорин мордов<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Харьтан дайсан ирэн айсуйд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Харцага шувуу мэт халин явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хар эрээн барс мэт довтолгон явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Өндөр уулыг зорин мордов<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Өштөн
дайсныг эрэн хүрэхүйд<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Өмөрхсөн бүргэд мэт туулан явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Өлөнгөрссөн чоно мэт довтолгон явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Өшөөт
дайсныг эцэслэн <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Өлзийт
нэр цолоо биедээ оршоосон<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алахын дүрээр мордов<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Атаат дайсныг алан өг<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ал начин мэт туулан явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Араатан бөртөнжин мэт туулан явуул<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алдаршихийн их нэрийг биедээ оршоосон<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Баян хүмүүний ундаан дээр<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Баатар хүмүүний хэвтэл дээр учруулан соёрх оо.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> Сүлдийн
өчиг айлдсаны дараа сүлдэндээ хор саадаг буюу нум сумны ерөөл өргөнө. Нум сумыг
хамгийн өндөр алдар цолтой мэргэн харваач хоёр гартаа тэргүүнээс дээш өргөн
барьж сөгдөн суухад ерөөлийг тусгай бэлдсэн ерөөлч өндөр дуугаар хэлнэ. Үүний
дараа харь элэгтний хараал зүхэл, хар хэл амнаас хамаг олноо хамгаалах, муу
бузар бүхнийг зайлуулахыг бэлэгдэн бор бярууны арьсаар хийсэн хүүхэн хэлний
дүрсийг зэвт сумаар харваж домын ёс үйлдэнэ. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Сүлдийн тахилгад ирсэн олон түмэн айл
саахалт, аймаг сум, төрөл төрөгсдөөрөө сүлдэндээ өргөл өргөх /тавиг тавих ёслол/
бөгөөд тугчид даатгалын ерөөл алдаж сархадыг тусгайлан бэлдсэн хундаганд хийж
туганд өргөх бөлгөө. Сүлдэнд идээ шүүс, цагаан идээ, жимс амттаны дээж өргөж
арц хүж үнэртүүлэх ёстой. Мөн эрчүүд зэр зэвсэг /нум сумаа агсаж, буу үүрч сэлэмээ
зүүж/-ээ авч очино. Энэ нь алаг сүлд нь эр цэргийн сүлд, цэрэг дайны туг, эр
хүний хийморийн бэлэгдэл гэдгээс улбаатайг харуулж байна.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Сүлдийн гадуур есөн алд урт, есөн алд өргөн, таван тохой
өндөр шивээ хүрээтэй байжээ. Сүлдийг 4
зүгийг сэргийлэгч, амар тайвныг батлагч, хар бурууг үл оруулагч 4 хүчтэн амьтнаар /<i>дөрвөн хөлт гэхийн учир үүнтэй холбоотой</i>/ хамгаалуулсан байна. Энэхүү
амьтан нь ой тайгыг сахигч баавгай, хээр талыг сахигч чоно, хотыг сахигч нохой тус бүрийн шинжийг биедээ шингээсэн ХАР
ХУЛЗАТ хэмээх эртний домогт амьтан болой.
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Тус
аймагт босгосон Алаг сүлдийг аймгийн бүх
сумын монгол өрхийн цагаан, бор азарганы дэлээр бүтээв. Сүлдийн ишинд
нэг талдаа эртний монголчуудын шүтээн Эрчу шувууны дүрс /</span><span lang="MN" style="font-family: "Times New Roman","serif";"> <i>Өвөг
сүлд-дээд язгуур сүлдний эртний дүрслэл</i></span><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">/ нөгөө талдаа 2 их тэргүү /</span><i><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 10.0pt; line-height: 115%;">үхрийн 2 эвэр</span></i><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">/ бүхий хөх өнгийн, гурвалжин хэлбэртэй арьсан тугийг байрлуулжээ. Энэ нь төрийн хүн
болон төрд зүтгэгчдийн бодол санаа шулуун тэгш байхын бэлэгдэл амой. Эрчү
шувууны 3 титэм, 5 салаатай далавч, 6 салаатай сүүл, сарвуу, 7 хошуу од зэрэг
нь бүгд өөр өөрийн бэлгэдэлтэй бөлгөө. <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-left: .5in;">
<u><span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алаг сүлдийн цээр нь: <o:p></o:p></span></u></div>
<div class="MsoNormal" style="text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Тайлга тахилгад оролцогчид архи уухгүй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">100 алдын газрын эргэн тойронд нь архи ууж болохгүй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Харь хүн орж болохгүй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Үхсэн буюу сард суугаа хүний дэргэд
очсон хүн зуу хоногоос нааш орж болохгүй <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ийнхүү Баян-Өлгий аймгийн Буянт сумын
Эзэрлэг уулын энгэрт босгосон Алаг туг нь
монголчуудын соёлын их өв бөгөөд ёс уламжлалын аль ч талаасаа сэргээн мандуулж уламжлан сэргээж,
хүндэтгэн авч явах язгуур шүтлэг зайлшгүй мөн. Туг сүлдийг шүтэх, тахих зан үйл
нь Монголчуудын баатарлаг түүх, төрт ёсоо дээдлэн хүндэтгэх уламжлалт билэгдэл
төдийгүй эв нэгдэл, үндэсний бахархалт нүүдэлчин Монголчуудын уламжлан ирсэн нандин
өв соёл юм.<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Мянган билгүүнт түмэн хорт<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Богд алаг сүлдийн гэгээн<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Авралдаан авч адислан гийгүүлж
хайрла<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хишиг буяныг тогтоон батлаж<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Цаг муусыг үзэл үгүй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Цаг бусын хорлол үгүй болгож<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алдар нэрийг түгээмэл болгож<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Алтан оосрыг гурамсан болгож<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Ач үрийг тань өрнөн дэлгэрүүлж<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Гүн их цолтой<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хүнд их хишигтэй<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Барьсан ташуур бат<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 6pt;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Унасан унаа мэнд байж<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Богд
эзэн Чингис хааны Алаг сүлд тэргүүтэн нөхөд лүгээ сэлт<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">Хүчин
учрал өмөг лүгээ сэлт эс энэ оронд орших болтугай.<a href="https://www.blogger.com/null" name="_GoBack"></a><o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbdnagY1BT279qV_BKJmIp71mn8TCBgs1wG7iEz46TsZtFhyphenhyphenlC_lTGtoXnsaD8beCj0UZmuQPspM9nnASPsCiQQ6FWUQ-OTlqPnQUOasW2ytJ_2EdmLqthrMFwgX1fPzfook5XocXrJlw/s1600/DSC_0050.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjbdnagY1BT279qV_BKJmIp71mn8TCBgs1wG7iEz46TsZtFhyphenhyphenlC_lTGtoXnsaD8beCj0UZmuQPspM9nnASPsCiQQ6FWUQ-OTlqPnQUOasW2ytJ_2EdmLqthrMFwgX1fPzfook5XocXrJlw/s1600/DSC_0050.JPG" height="400" width="265" /></a></div>
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">БАЯН-ӨЛГИЙ АЙМГИЙН УРИАНХАЙ ДӨРВӨД
ТУВА ИРГЭДИЙН <o:p></o:p></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="text-align: center;">
<span lang="MN" style="font-family: "Arial","sans-serif";">НИЙГМИЙН ХӨГЖЛИЙГ ДЭМЖИХ ХОЛБОО<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-40026951830664098282012-12-07T21:49:00.000-08:002012-12-07T21:51:13.023-08:00Р.ЭНХБАТ: МАТЕМАТИКЧ ХҮН ХУДАЛ ХЭЛЖ, ХУЛГАЙ ХИЙЖ ЛАВ ЧАДАХГҮЙ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h1>
</h1>
<div class="date">
2012-12-07 12:00:00 </div>
<div class="article-menu clearfix" style="padding: 2px 2px 0 2px;">
<img src="http://www.mongolnews.mn/images/logo-mongol-news-mn.png" style="height: 27;" />
</div>
<br />
<article class="clearfix">
<div style="text-align: justify;">
<i><span style="font-size: x-small;"><img align="left" alt="" height="498" src="http://www.mongolnews.mn/uploads/assets/image/%D0%A0%D0%AD%D0%BD%D1%85%D0%B1%D0%B0%D1%82.jpg" width="300" />Манай
математикчид багаараа Төрийн шагнал хүртлээ. Дэлхийн шинжлэх ухааны
мэдээллийн ноён оргил, эрдэм шинжилгээний шинэ санаа, шидээвэр
бүтээлүүдийг хэвлүүлдэг Германы “Сфрингер” сэтгүүлд Төрийн шагналт
дөрвөлийн эмхтгэсэн бүтээл ном болон хэвлэгджээ. Энэ бол тэдний төрдөө
үнэлүүлсний дараахан өнгөрсөн баасан гаригт тус хэвлэлийн газраас
ирүүлсэн шинэ мэдээ. </span></i></div>
<div style="text-align: justify;">
<i><span style="font-size: x-small;">Дэлхийн
толгой эрдэмтэд өөрийн сонирхсон чиглэлээр өндөр үнэ төлж, шимтэн
судалдаг уг сэтгүүл монгол эрдэмтдийн бүтээлээр баяжсан нь энэ.
Математикч багш, шавь дөрвийн нэг Төрийн соёрхолт, МУИС-ийн Математикийн
хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Р.Энхбатыг ярилцлагад урилаа. </span></i></div>
<a name='more'></a><br />
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: x-small;">-Та математикч болох замаа хэрхэн тавьж байв? </span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">-Би дунд
сургуульд байхын л математикт дуртай байсан. Наймдугаар анги хүртлээ
Баян-Өлгийн хоёрдугаар арван жилд, 9-10 дугаар ангидаа Архангайн төвийн
жилийн сургуулийг дүүргэсэн. Аав минь ажлын шуга маар Архангай руу
шилжсэн. Аймгийн 10 жил математикийн сургалт сайтай, улсын болон олон
улсын олимпиадад хүүхэд бэлддэг, математикийн сургалтаар улсдаа
тэргүүлдэг сургууль байлаа. УИХ-ын гишүүн Р.Гончигдорж, “Эрдэнэт”
үйлдвэрийн захирал Ч.Ганзориг нар манай сургуулийн улсын олимпиадын
аваргууд байхгүй юү. Мөн Монгол Улсын боловсрол, шинжлэх ухааны салбарт
олгодог 100 саяын шагналтан, академич Төмөрбат, Шинжлэх ухааны доктор,
профессор Бямбажав гэж эрдэмтэн энэ сургуулийг төгссөн. БШУЯ-ны шилдэг
бүтээлийн дэд байрын шагналт доктор, профессор Адъяасүрэн мөн энэ
сургуулиас төрсөн. Тэр үеийг бодоход одоо боловсролын системийн
өөрчлөлттэй холбоотойгоор манай сургууль энэ тогтолцоогоо алдаж байна.
Ийм сургуульд сурсан нь миний мэргэжлээ сонгоход шууд нөлөөлсөн. Уг нь
би наймдугаар анги төгсөхдөө инженер болъё гэж бодож байсан юм. Дунд
сургуулиа дүүргээд Эрхүүгийн их сургуулийн Хэрэглээний математикийн
ангид элсэн суралцаж, 1980 онд төгссөн. Намайг төгсөөд ирэхэд манай
улсад хэрэглээний математи кийн салбар байгаагүй учир би 1990 он хүртэл
ШУТИС-д багшилсан. 1987-1990 онд Эрхүүгийн их сургуульдаа док торын
зэрэг хамгаалсан. Тэгээд 1991 онд МУИС-д хэрэг лээ ний математикийн
салбар бий боло ход уриг даж ирсэн минь энэ.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Тэгэхээр хэрэглээний математик Их сургуульд шинэ салбар байх нь ээ?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Тийм
ээ. Энэ салбарыг нээхэд тухайн үед Математик, компьютерийн сургуулийн
захирал байсан доктор, профессор Тогмид багш гол үүрэг гүйцэтгэсэн.
Монгол Улсын нэртэй эрдэмтэн, хэрэглээний математикч, статистикч хүн л
дээ. Тогмид багш намайг ШУТИС-иас Их сургууль руу урвуулсан. Орост
докторын зэрэг хамгаалж ирээд ШУТИС-ийн одоогийн Математикийн сургуулийн
захирлаар томилогдоод удааг үй байлаа. Мэргэжлээрээ ажиллахын тулд
захирлын албан тушаалаас татгалзсан. 1991 оны хэрэглээний математикийн
анхны ангийн анги удирдсан багшаар ажиллаж байлаа.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Та хэрэглээний математикийг энгийн үгээр тайлбарлаач?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">
-Хэрэглээний математик гэдэг бол бусад салбар дахь математикийн хэрэглээ
юм. Бусад салбар руу чиглэсэн математикийн чиглэлүүдийг хэрэглээний
математик гэж нэрлэдэг. Төрийн шагнал авдаг бидний бүтээл мөн энэ
чиглэлийнх. Энэ салбарт манай баг олон улсын хэмжээнд хүлээн
зөвшөөрөгдсөн бүтээл туурвисан.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Математик
сэтгэлгээтэй хүмүүс шатарт хорхойтой байх юм. Гэхдээ таныг мэргэжлийн
тамирчны хэмжээнд бэлтгэгдсэн шатарчин гэж дуулсан? </span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">-Би
нэгдүгээр ангид орохдоо шатар тоглоод сурчихсан байсан. Аав шатар зааж
өгсөн. Долдугаар ангидаа Баян-Өлгийн арван жилийн шатрын аварга болж
билээ. Бас Эрхүүгийн их сургуулийн аварга. МУИС-ийн аварга хэчнээн ч
удаа болов доо, тоогоо алдсан. Ул сын чанартай тэмцээнүүдэд жил
алгасахгүй оролцдог. 2006 онд шатрын спортын мастер болсон. 2011 оны
хурдан тоглолтын УАШТ-д 13-д, 2012 онд 17-д орсон. Тэгэхээр сүүлийн хоёр
жилд улсдаа хурдан тоглолтын эхний 20-д багтах шатарчин болжээ. Би
Москвад болсон тэмцээнд оролцож олон улсын чансаатай болсон. Энэ нь
Дэлхийн шатрын холбоонд бүртгэлтэй тамирчин боллоо гэсэн үг. 2020 гэсэн
чансаатай. Ирэх хоёрдугаар сард Москвад болох олон улсын тэмцээнд
оролцож чансаагаа ахиулах бодолтой байна. </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: x-small;">-Олон
улсын хэмжээний шатарчин хүн ялах нь тодорхой тэмцээнд оролцох дэмий юм
биш үү, МУИС-ийнхаа бусад багш нарт боломж олговол яасан юм бэ?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Тэгж
бодоод би нэг жил өнжсөн юм аа. Манайх сургуульд багш нарын багийн
тэмцээн болдог. МУИС-ийн багш нар маш сайн шатарчин. Сүүлийн үед шинэ
залуу багш нар гарч байна. Манай сургуульд алтан медалийн төлөө ширүүн
өрсөлдөөн болдог учир би багаа аврахын тулд хамт олныхоо шахалтаар
тэмцээнд ордог. </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: x-small;">-Шатар таны хообий юу?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Тийм
ээ. Хообийгоос гадна шатар хүнийг хүмүүжүүлэх ач холбогдолтой. Тэсвэр
хатуужил, бие даах чадварт сургадаг, логик сэт гэлгээг тодорхой
хэмжээгээр хөгжүүлдэг. Мэргэжилтнүүд шатрыг шинжлэх ухаан, спорт, урлаг
гэж үздэг. Тэмцээн уралдааныг эрхэмлэдэг нь спорт талаас нь, гүн гүнзгий
анализ хийж байгаа хүмүүс бол шинжлэх ухаан талаас, уран сайхны бодлого
бодож таашаал авч байгаа бол шатрыг урлаг талаас нь харж буй нь тэр. Би
шатрыг спорт талаас нь харах дуртай. Шатрын их мастерууд шинжлэх ухаан
талаас нь хардаг. 2010 онд Энэтхэгт болсон Дэлхийн математикчдын их
хуралд оролцож байхад Энэтхэгийн иргэн, дэлхийн аварга Ананд 40
шатарчинтай зэрэг тоглолт хийсэн. Тэдний нэг нь би. Дэлхийн аварга
шатарчинтай тоглосон өрөг минь спортын “Таван цагариг” сонинд гарч
байлаа. Хообийгоо дагаад би спортын мастер Г.Чулуунтай хамтарч “Шатар ба
шатрын математик”, орчуулагч Дүгэр гуайтай хамтарч дэлхийн аварга,
домогт шатарчин “Боби Фишерийн шилдэг өрөгүүд” гэдэг номыг орчуулж
гаргасан. Мөн Боби Фишерийн “Миний 275 хичээл” гэж шатрын анхан шат ны
ном орчуулан, уншигчдадаа өргөн барилаа.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Та Монголын өндөр IQ-тэй хүмүүсийн нэгээр шалгарсан байдаг. Үүнийг ямар шалгуураар шалгасан хэрэг вэ?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -IQ
төвөөс Монголын өндөр айкюүтай найман хүнийг шалгаруулсан. Тэдний нэгээр
шалгарсан. Ямар шалгуураар дүгнэснийг ёстой мэдэхгүй. Тэрийг IQ төвийн
захирал, Дэмбэрэлээс асуувал дээр байх.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Төрийн шагнал хүртсэн бүтээл тань “Samsung”-ийн үйлдвэрт гар утасны технологид нэвтрэх гэж байгаа гэл үү? </span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">-Утасгүй
сүлжээний технологийн оновчлолтой холбоотой судалгааны ажил маань
саяхан хэвлэгдэн гарлаа. Энэ технологид бид “бараг шударга зарчим” гэсэн
шинэ нэр томъёо гаргаж ирсэн. Утасгүй сүлжээ гэдэг бол бидэнд агаараар
дамжиж байгаа мэдээлэл шүү дээ. Мессеж явуулах, мэдээлэл солилцох зэрэг
бүгд тодорхой хэмжээний өртөгтэй, дэс дарааллаар орж ирнэ. Тэгэхээр
зарим хэрэгчлэгчид мэдээлэл цаг тухайд нь очихгүй саатах бэрхшээл
байдаг. Үүнийг аль болох хурдан шуурхай хүргэхэд “бараг шударга зарчим”
хэрэг болох юм. Зарим хэрэглэгчид их хэмжээний мэдээлэл хэрэгтэй байхад,
заримд нь бага багтаамжтай мэдээлэл хэрэгтэй байх жишээтэй. Ихийг
шаардаж буй хүнд багыг өгвөл хэрэгцээг нь хангаж чадахгүй. Тэгэхээр их,
бага мэдээлэл шаардаж байгаа хүмүүсийн мэдээллийн ачааллыг тэнц
вэржүүлэх асуудал байгаа юм. Үүнийг цаана нь математик загвар хийж л
шийднэ. Тэр нь миний квазигүдгэр программчлал гэсэн бүтээлд орсон
математикийн теоромын үр дүнгээр дамжиж хэрэглээ болж байгаа. Өөрөөр
хэлбэл, онолын үр дүн практикт хэрэглээ болж бууж байна. Бид аргачлалыг
хийгээд өгсөн болохоор одоо надаас үл хамаарах технологийн асуудал болж
хувирсан. Аргачлалыг хэрэгжүүлдэг газар нь үйлдвэр. Би 2008 оноос
БНСУ-ын Бусан хотод байдаг Инжегийн их сургуулийн зөвлөх профессороор
ажиллаж байгаа. Энэ сургуульд хоёр улирал багшилсан. Жилд 2-3 удаа очиж
лекц уншдаг. Миний гурван ном тэнд гарсан. Англи хэлээр мастер, докторын
ангийн оюутнуудад хичээл заадаг, профессоруудтай нь хамтарч судалгаа
хийдэг. Зөвлөх профессорынхоо эрх мэдлийг ашиглаад Инжегийн их сургуульд
жилд 1-2 хүнийг тэдний зардлаар мэргэжил дээшлүүлнэ гэсэн гэрээтэй.
Миний гурван оюутан тэнд докторантурт сурч байгаа. Монголоос таван хүн
урт, богино хугацаагаар судалгааны ажил хийгээд ирсэн. Он гараад хоёр нь
явах гэж байна.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Таны оюуны бүтээлийг ашиглаж байгаа учир “Samsung”-ийн үйлдвэр танаас зөвшөөрөл авна биз дээ? </span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">-Тэгэлгүй
яах вэ, гарын үсэг зурж патентийн зөвшөөрөл өгдөг. Удахгүй үйлдвэрт
хэрэгжээд инноваци болох байх. Гар утсанд гарч байгаа бэрхшээл саадыг
онолын шугамаар шийдээд өгч байгаа юм. Мэдээлэл яагаад тэгш бус
хуваарилагдаж байна вэ гэдгийг мэдээд яаж засах вэ гэсэн математик
онолыг нь хийгээд өгсөн хэрэг.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Математикч хүн аливаа асуудалд мэргэжлийн үүднээс хандах тал байдаг уу?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Бидний
хийж байгаа ажил дандаа зөв зүйлд тулгуурладаг. Аливаад дандаа зөвийг
бат лан харуулж байдаг учраас бидний үйлдэл бас л зөв байх ёстой.
Математикч хүн лав худал хэлж, хулгай хийж чадахгүй. Уг мэргэжлийнх нь
хүмүүжил тэр. Тэгэхээр математикийн зарчим амьдралын минь зарчим болсон.
</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: x-small;">-Танай хүүхдүүдээс аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн хүн байна уу?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Манайх
гурван хүүхэдтэй. Том охин, хүү хоёр эдийн засагч. Бага охин Их
сургуулийн хэрэглээний математикийн анги төгссөн. Мэргэжлээ сонгоход нь
охиндоо хэрэглээний математикч мэргэжлийг санал болгосон л доо. “Энэ
мэргэжил ирээдүйтэй, аль ч сал барт ажиллаж болно” гэж хэлсэн. Намайг
Германд судалгааны ажлаар явж байхад охин минь сургуулиа төгсөөд, өөрөө
ажлаа олчихсон байсан. Нэг банкинд Эрсдэлийн албанд ажилладаг. Энэ бол
хөрвөх чадвартай мэргэжил. Хэрэглээний математикч хүн судлаач, багш,
эдийн засагч ч хийж болно. Эхнэр маань мөн хэрэглээний математикч
мэргэжилтэй. Бид хоёр Эрхүүгийн их сургуульд сурч байхдаа танилцсан.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> </span><b><span style="font-size: x-small;">-Тэгвэл гэр бүлээрээ тоочин юм байна шүү дээ?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Мэдэхгүй ээ. (Инээв) </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<b><span style="font-size: x-small;">-Монголын математикчид дэлхийн мэргэжил нэгтнүүддээ ямар түвшинд үнэлэгддэг бол?</span></b></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> -Төрийн
шагнал авсан бидний бүтээлийг хэрэглээний математикийн салбарт шинэ
чиглэл, хандлагыг бий болгосон гэж дэлхийд үнэлсэн. Академич Т.Жанлав
багш, түүний шавь О.Чулуунбаатар нар Ньютон төрлийн шинэ арга дээр
тулгуурласан программ хангамжийг боловсруулж, олон улсын программын санд
наймыг нэвтрүүлсэн. Олон улсад эдгээр бү тээлийг “Тооцон бодох физикт
гарсан шинэ үзэгдэл” хэмээн дүгнэлээ. Хүүхдүүд олон улсын олимпиадаас
алт, мөнгөн медаль авч байна. Судлаачид нь дэлхийн хэмжээний
сэтгүүлүүдэд бүтээлээ хэвлүүлж, олон улсын хурлуудад уригдаж байна. Энэ
нь Монголын математикийн салбарын хөгжил шинэ шатанд гарсны гэрч.
Математикийн хүрээлэнгийн олон залуу эрдэмтэн өндөр хөгжилтэй орнуудад
эрдмийн зэрэг хамгаалж байна. Ер нь манай математикчдын түвшин тун
гайгүй шүү. Математикийн хүрээлэн, МУИС хамтраад ирэх долдугаар сарын
1-3-нд Монголдоо олон улсын математикчдын IV бага хурлыг зохион
байгуулахаар бэлтгэж байна. Энэ хуралд дэлхийд нэртэй эрдэмтэд оролцох
мэдүүлгээ өгсөн. Манайхаас их сургуулиудын математикийн багш нар,
судлаачид, банкныхан гээд олон хүн хуралд оролцож, хэрэглээний
математикийн салбарт бий болсон ололт, амжилтууд, эрдэм шинжилгээний үр
дүнтэй танилцана. Олон улсын хурлыг эх орондоо зохион байгуулахад
математикийн шинжлэх ухааны салбарт гарсан шинэ мэдлэг, мэдээллийг манай
залуу судлаачид, мэргэжилтнүүд олон монгол хүн авах ихээхэн ач
холбогдолтой.</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> <i>Хэрэглээний
математикийн олон улсын тав дахь хурал Бээжинд болж байна. Р.Энхбат
багш энэ хуралд хоёр шавьтайгаа оролцож байгаа. Тэрбээр уг хурлыг зохион
байгуулах хорооны гишүүнээр томилогд соноос гадна Германы профессор
Гревактай хамтарсан судалгааныхаа ажлыг дэлхийн тоочдод илтгэнэ. Хурлын
“Глобал оптимизаци” гэсэн тусгай секцийг удирдаж ажиллуулна гээд олон
улсын математикчдын хуралд Р.Энхбат багшийн үүрэг оролцоо их ажээ.</i><br />
</span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;"> Э.ЭНХМАА </span></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-size: x-small;">Эх сурвал: http://www.mongolnews.mn/w/37765</span></div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
</article></div>
Unknownnoreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-66642992568104735382012-11-22T01:09:00.002-08:002012-11-22T01:09:38.953-08:00Монгол тулгатны зуун эрхэм: МУАУЗ, СГЗ зохиолч Б.Бааст <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
Бичлэгийг бүрэн эхээр нь доорх линкээр үзнэ үү.<br />
<a href="http://news.gogo.mn/video/114620">http://news.gogo.mn/video/114620</a> </div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-34619966525567448422012-11-16T17:59:00.003-08:002012-11-16T18:05:40.256-08:00Улсын мэргэн М.Батгэрэлийн хүү Б.Тэнгисболд өсөх ирээдүйтэй харваач<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgemyS0hwiqkTK-sUCrMSvQd3Ew4EFtEFSk2naXFTpV3MnQ26NaEiG3caCY7RjEZ5JySlJhjKnht11sVf3M8ql7E13pe3klDvV73I_zU24ob0xC5N9uk_UIV8UmjYIAq_RFwpWSv4XgBsQ/s1600/mongolia_dark.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="221" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgemyS0hwiqkTK-sUCrMSvQd3Ew4EFtEFSk2naXFTpV3MnQ26NaEiG3caCY7RjEZ5JySlJhjKnht11sVf3M8ql7E13pe3klDvV73I_zU24ob0xC5N9uk_UIV8UmjYIAq_RFwpWSv4XgBsQ/s400/mongolia_dark.jpg" width="400" /></a></div>
Улсын мэргэн М.Батгэрэлийн хүү Б.Тэнгисболд 2012 оны наадмаар Өсөх ирээдүй мэргэн болсон билээ.
Үндэсний
их баяр наадмын Урианхай сурын харваанд Баян-Өлгий аймгийн Буянт сумын
харьяат улсын мэргэн, спортын мастер М.Батгэрэл гучин сум тавьснаас 28
онож түрүүлсэн бол хүү Б.Тэнгисболд хүүхдийн сурын харваанд 32 сум тавьснаас 30 онож түрүүлсэн юм. <br />
<br />
<i>Улсын мэргэн, спортын мастер М.Батгэрэлийн хүү Өсөх ирээдүй мэргэн Б.Тэнгисболдтой time.mn-ийн сурвалжлагч ярилцлага хийснийг бүрэн эхээр нь хуулбарлан оруулж байна.</i><br />
<a name='more'></a><br />
<b>-Баяр хүргэе. Нэлээд өндөр оноогоор тэргүүллээ. Энэ спортоор хэдэн жил хичээллэж байна вэ?</b><br />
<br />
-Өнөөдөр
32 сум тавьснаас 30 онож түрүүллээ. Сэтгэгдэл өндөр байна. Бэлтгэл сайн
хангагдсан учраас ийм хүндтэй түрүү авлаа гэж бодож байна. Миний хувьд
идэвхтэй хичээллээд 3 жил болж байна. <br />
<b><br />-Харваач аавын цэц, зөвлөгөө чиний амжилтад нөлөөлсөн гэж үзэж болох уу?</b><br />
<br />
-Манай
аав Улсын мэргэн, спортын мастер хүн байгаа. Тун саяхан Урианхай сурын
харваанд түрүүлсэн. Энэ дашрамд аавдаа баяр хүргэмээр байна. <br />
<b><br />-Залуу харваачийн хувьд үзүүлсэн амжилтаасаа хуваалцана уу?</b><br />
<br />
-Өнгөрсөн
жил Улсын баяр наадмын хүүхдийн сурын наадамд оролцоод тавдугаар байр
эзэлж байсан. Энэ жил Өсөх ирээдүй мэргэн цол авч байгаадаа баяртай
байна. <br />
<b><br />-Цаашдаа сурын спортын амжилтыг улам ахиулна гэсэн итгэл дүүрэн байгаа байх. Тийм үү?</b><br />
<br />
-Хичээнэ ээ. <br />
<br />
<b>-Маргааш үндэсний сурын харваанд оролцох уу?</b><br />
<br />
-Насанд хүрэгчдийн харваанд оролцоно гэж бодож байгаа. Би чинь 17 настай шүү дээ.<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-5037205377516084292012-11-10T10:23:00.004-08:002012-11-10T10:25:10.052-08:00Чинагийн Галсангийн амьдралын их нүүдэл<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="im_title">
<h3>
</h3>
</div>
<img height="236" src="http://www.dailynews.mn/img.php?w=670&h=397&vpath=isimage/inetnews/4qv6i40/15646_2213.jpg" style="padding-bottom: 5px;" width="400" /> "Танайд өнжье"
гэсэн хүсэлтийг маань зохиолч Чинагийн Галсан уриалгахан хүлээж авсан юм. Гэргий С.Норжмаагийн
хамт найрсаг гэрийн эздийн үүрэг
гүйцэтгэж, унд цай дэлгэж,
үнэтэй цайтай эдлэл хэрэглэлээ
ч үзүүлж харуулахаас төвөгшөөсөнгүй. Ч.Галсан гуай давхих дуртай жолооч гэнэ. Хүү нь нэг удаа "Аав аймаар давхих
юм аа" гэж ээждээ "матсан" удаатай аж. Ч.Галсан шинэ загварын мөнгөлөг саарал өнгийн
"Субару форэстэр" хөлөглөдөг. Тэднийхэн
хотоос зайдуу Бэлхийн аманд Герман
маягийн хаусанд амьдардаг юм билээ. Засмал
замгүй дэржигнүүр газраар давхиулж хүрдэг учраас "Жижиг машин унах эрхгүй" гэнэ.<br />
<br />
<a name='more'></a><br />
Шинэ машиныг "Өөртөө зориулж нэг юм ав" гэсэн гэрийнхнийхээ шаргуу
шаардлагаар худалдаж авчээ. Гэрийн эзэн "Хотоос зугтаж, хөдөө газар
сонголоо гэсэн чинь хот намайг гүйцээд ирсэн" хэмээн хошигнож байна
лээ. 2004 оноос тэднийх энд амьдарчээ. Үнэхээр л тэр хавиар амины орон
сууц "хөглөрч" харагдав. Ч.Галсан гуайн хөршүүд хүүхдүүд нь. Түүний
охин, хүүгийнх нь аавтайгаа айлсаж амьдардаг болохоор сайн тал ихтэй.
Бэр нь унд цай бэлтгэх ажилд гэрийн эзэгтэйд тусалж харагдсан. Охин нь
Бээжингээс дөнгөж орж ирээд ээж, аавдаа гарын бэлэг гардуулж байна
лээ. "Аав аа таны хөл хэрэгтэй байна" гэж охин нь дуудав. Аавдаа брэнд
пүүз авчирч л дээ. Гэрийн эзэн өөрийгөө "Улаан тамирчин" гэж
тодорхойлсон. Тэрбээр өөрийн диваажинд тааваараа аялдаг юм байна. Өдөрт
хоёр удаа цаг орчим агаарт алхдаг. Бид дагаж салхинд гарсан чинь
өвгөний алхааг гүйцэхгүй хоцрох дөхсөн. Тэрбээр хар залуугаасаа л гүйж,
дасгал хийж, гар дээрээ суниадаг зуршилтай. Тэрхүү сайн чанараа өнөөг
хүртэл гээгээгүй. <br />
<br />
Байшинд оронгуут зочдын өрөө угтана. Энд гэр
бүлээрээ цуглаж ярьж хөөрч, суух дуртай гэсэн. Тавиур дээр хамгийн
дээд талд аавынх нь зураг, ээжийнх нь бололтой баруун Монголын хувцас
хэрэглэлтэй эмэгтэйн патиар, бас нэг сэгсгэр үстэй, настай эмэгтэйн
зураг харагдана. Түүнийг "XX зууны их удган Пүрэв" хэмээн
танилцуулсан. "Энэ удганы шавь нь би. Насны ганц шүтээн. Миний Есүс
Христ, миний Далай лам, миний Мухаммед" гэнэ. <br />
<br />
-Дээр
үеийн бөө нар онгодоо буулгах гэж яддаг байсан хэмээн хуучилсан
тэрбээр орчин үеийн бөөгийн онгод хүссэн үед нь ирдгийг гайхсан ч
муулсангүй. Харин "Бөө гэхээр хүмүүс нэг л юм шиг ойлгодог. Арван бөө
байлаа гэхэд арван өөр ертөнц шүү дээ" хэмээн тайлбарлав. Ч.Галсан
айлын отгон хүү. "Хөдөөний хүүхдийн эрх гэж хөөрхий юу байхав. Хурга
ишиг л ноолно" гэж ярилаа. Баян-Өлгийн Цэнгэл хайрхан суманд тэрбээр
төрж өсчээ. <br />
<br />
Манай сурвалжлагч Ю.Дэлгэрмаа Чингиз Айтматовтой
уулзсан түүхийг нь сонирхсон юм л даа. "Чингиз Айтматов өвгөнтэй
Киргизийн Элчин сайдын яаман дээр өнжсөн, одоо та нарын өнжөөд байгаа
шиг л. Киргиз хэлийг ярьж суухдаа гадарлачихаж байгаа юм. Хасаг, тува
хоёрын дундуур л ярьчих юм билээ. Айтматов хасгаар сайн ярьдаг. Том
гэхээсээ илүү жижиг юм сонирхоно. Гэрээ зураад өг. Хаана нь юу байдаг юм
гэнэ. Ч.Айтматов азтай хүн. Бүх юм нь өөрөө бүтээд байсан. Ард түмний
автор гэж дэлхийд цоллогдсон зохиолч доо. Сумын төвийн хүүхэд. Нэг
зун эмээ дээрээ очиж, хурга ишиг үзсэн хүн" хэмээн ярьж сууснаа цай
аягалж буй гэргий рүүгээ хараад "Бид чинь адгийн доод давхраас гарч
ирсэн хоёр" хэмээн огцом харьцуулалт хийв. <br />
<br />
-Норжмаа
маань над шиг гэрт төрсөн. Баян-Өлгий аймгийн Бугат сумынх. Хоёр
настайдаа өнчирсөн учраас ээжийгээ санадаггүй. Дөрвөн настайд нь
өнгөрсөн аавыгаа муухан санадаг. Бүтэн өнчин, ах дүү нарынхаараа, олны
дунд явдаг байлаа. Долдугаар ангиа төгсөөд Худалдааны техникум дүүргэсэн
юм хэмээн нөхөр нь танилцуулав. Тэднийхийг хэр олон нүүснийг
сонирхсон чинь "Гоё асуулт байна" гээд хууч дэлгэв. Мань эр 1995 онд "Их
нүүдэл" зохион байгуулсан билээ. "Дорноос өрнө рүү чиглэсэн цор ганц
нүүдэл" гэж түүнийгээ тодотгосон. Харин тэрбээр амьдралын харгуйд
өгсүүр замаар зөндөө нүүсэн байх юм. Ч.Галсангийнх хэмээх өрхийн
нүүдлийн зам ийнхүү эхэлжээ.<br />
<br />
-Германд
зургаан жил сураад, эх орондоо нэг үүргэвч, хоёр том чемодантай ирлээ.
Угтаж авах хүнгүй. Ачаагаа үүрээд, дөрвөлжин ногоон автобусанд чихэж
орсон. Кондуктор "Мөнгөө" гэхээр нь "Гадаадад сурч байгаад ирлээ" гэсэн
чинь "За, урагшаа яв" гэнэ. Тэд надад тусалж, их сургуулийн үүдэнд
буулгаж билээ. Кондуктор намайг их л өрөвдсөн маягтай "Угтаж авах хүн
байхгүй юм уу" гээд хоцорсон сон. Тэр үед "Их сургууль орон сууцаар
ядмаг" байсан учир тэнхимдээ долоо хоносон. Өдөр хичээлээ заагаад,
шүүгээний араар орж хувцсаа сольдог байлаа. Тэгсээр байтал оюутны
байранд 419 тоот өрөөг суллаж өглөө. С.Норжмаагаа тэндээ авчирлаа. Тэр
өрөөнд охин маань мэндэлсэн юм шүү дээ. Цэрэг ногоон ортой, хэдэн
хайрцаг номтой л байсан. Нэг удаа "Оюутны байр чөлөөлнө" гээд дөрвөн
зам руу нүүх боллоо. Энэ маань том гэдэстэй. Хамаг юмаа баглаад нүүх
болтол гэнэт өвдөөд, яах аргагүй төрчихлөө. Оюутны байрны жижүүр хүйг
нь огтолсон. Энийг маань оюутнууд носилк дээр хэвтүүлж, дөрвөн
давхраас зөөлөө. Эмнэлэгт хэвтүүлчихээд, ганцаараа нүүсэн юм. Манай энэ
гал зуухны өрөөний тал шиг өрөөнд орлоо. Нар үздэггүй, нийтийн хүйтэн
устай, муухай өрөө байсан. Хоёр, гурван жил болж байтал тэндээсээ
хөөгдлөө. Хүүхэд өвдөөд би Халдвартад авч хэвтсэн. Эхнэр том гэдэстэй,
бага хүүгээ төрүүлэх гэж байсан үе. Өөр байгууллага орох гээд эд юмсыг
маань хүчээр ачаалаад, айлын хашаанд хаячихсан байж билээ. Энэ маань
хүүхдээ төрүүлэхэд би хаана гаргаж авахаа мэдэхгүй. Багш нарын хуучин
байранд нийтийн жорлонгийн өөдөөс харсан, хаалга байнга онгорхой
учраас хүйтэн гээд хүн голоод ордоггүй нэг өрөө байж. "Би оръё" гэсэн
юм. Жорлонг угааж цэвэрлэж, гадаах хаалгыг янзалж хаагддаг болгов.
Коридорыг цэвэрлэж, шуудай дүүрэн хог асгаж билээ. Өглөө нь энэ
хоёрыгоо төрөхөөс гаргаж авсан. Шөнөжингөө нойр хүрсэнгүй. "Ер нь
ингэж амьдрахгүй" гэж шийдлээ. Германы "элдүүр" өөр. Ийм амьдралтай
эвлэрч чадахгүй. Орон сууцны хоршоолол байгуулъя гэж шийдлээ. Явсаар
Ж.Батмөнх дарга дээр орсон. Тэр үед мань хүн их сургуулийн ректор
байсан. Аялга төстэй, сайн ойлголцдог байлаа. "Багшаа, би ингэмээр
байна" гээд тайлбарлахад сонсч сонсч "Хамтрах хүн байгаа юу" гэсэн.
Орон сууцны бэрхшээл үзсэн 20 залуу багш олов. Ж.Батмөнх ректор дэмжсэн
бичиг хийж өглөө. Их дэлгүүрийн хойно сууцтай болсон. "Залуу багш нар
мөнгөөр зодож, сууцтай боллоо. Эхлээд ахмад багш нар орон сууцтай болох
ёстой" гэсэн үг хэл ч гарч л байсан. Энэ бүхэн хялбар бүтээгүй. Орон
сууцны хоршоолол гэж юу байдгийг Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний сайдад
зөндөө тайлбарлах хэрэг гарсан. Сайд ойлгоод, "Байрны зардлын хагасыг нь
өөрсдөө гарга, 50 хувийг нь улс даая. 20 жилийн зээл олгоё" гэсэн. Нэг
сая 200 мянган төгрөгт 20 айлын сууц боссон юм. Гучин хувийг нь бэлнээр
төлж, 70 хувийг нь зээлээр төлөхөөр болсон. Шинэ хаалга нээх бүртээ би
шилэн хана мөргөж байсан. Эхлээд улсууд цочирддог, эсэргүүцдэг, дараа
нь хүлээн зөвшөөрдөг юм даа. Шинэ байр бэлэн болсны дараа би наран тийш
харсан гурван өрөө байр сонгосон юм, Амьдрал дээшилж эхэлсэн хэмээн
гэрийн эзэн хүүрнэлээ.<br />
<br />
"Энэ
маань Улс төрийн товчооны ахлах тогооч. Намын гишүүн. Хаялга нь надад
их тусч байгаа юм. Информаци ихтэй. Би намын гишүүн биш. Хэл аманд их
ордог. Муу нэртэй луу данстай" хэмээн Ч.Галсан гуай тодорхойлов.
"Жигтэйхэн сайхан амьдардаг. Ямар л хос байлаа даа. Мөрөөдлийн хос
гэдэг шиг л" хэмээн хань руугаа харав, нөхөр нь. <br />
<br />
"Мөрөөдлийн
хос" сайхан амьдарч байтал ардчиллын жилүүд эхэлжээ. Ардчилсан
хувьсгалын анхны 13-ын нэг Д.Сүхбаатар Ч.Галсангаас зөвлөгөө авдаг
байсан гэнэ. Тэр "Толь" сонин гаргадаг байж л дээ. Ардчилал ялсны
дараа Ч.Галсанд "АИХ-д нэрээ дэвшүүлэх үү" гэсэн санал ирж л байж. Тэр
зөвшөөрөөгүй агаад "Бурхан намайг аварсан" гэж одоо ярьж сууна. "Хэрэв
би зөвшөөрсөн бол олон сайхан номуудын маань тал нь байхгүй.
Улстөрчдийн жонхуунд хутгалдчихсан ч явах юм бил үү" гэнэ. Харин зах
зээлийн салхинд нийслэлийнхэн барилга барихын халууралд автсан нь манай
баатарт сөргөөр нөлөөлжээ. Байшинг нь тойроод зургаан газар барилга
баригдаж, өдөр шөнөгүй "их бүтээн байгуулалт" өрнөхөөр "Энд амьдаршгүй"
гэж санагдсан гэнэ шүү. Тэгээд л Ч.Галсан том зохиолчид хэрхэн
амьдардгийг бодож үзжээ. Том зохиолчид ой дотор том байшинтай байдаг.
Өглөө нь сэрээд газрын эрэлд гарчээ. Ингэж явахдаа барилга барьдаг
Герман компанийн эзэнтэй танилцсан байна. Эхлээд Гүнтэд байшингийнхаа
шавыг тавьжээ. Л.Гүндалайн байрны хажууд шав тавьж, виски задалсан ч
хэрэг явдал өөрөөр эргэв. "Л.Гүндалай МАХН-ынхантай зарга хийгээд,
дөрвөн мөчнөөс нь бариад явсан. Тэгсэн чинь Гүнтийн байшинг нь шөнө
трактороор эвдсэн юм. Энэ лав л нэг насны юм болох нь. Ядаж л
дараагийн сонгууль хүртэл ийм юм үргэлжлэх нь байна" гэж бодсон
Ч.Галсан өөр сонголт хийжээ. Одоогийн байгаа газраа тэрбээр 14
хүүхэдтэй авгайгаас тухайн үедээ 7000 доллараар авсан гэнэ. <br />
<br />
Герман компани байшинг нь хэдхэн сарын дотор босгожээ. Зун нь эднийх
эсгий гэртээ зусдаг. "Хүн тэмцэх явцдаа их өсдөг" гэж Ч.Галсан хэлсэн.
"Намайг Германаас ирэхэд хүмүүс угтаад, бэлэн сууцанд оруулсан бол
шалчгар амьтан үлдэх байсан" гэв. Хүүхдүүддээ юу өвлүүлэх талаар нь
өвгөнөөс сонирхсон. "Бүгдийг нь орон сууцтай, хөл дүүжлэх унаатай
болгосон. Хамгийн үнэтэй өв гэвэл хүн чанар, худлаа хэлэхгүй, хулгай
хийхгүй, залхуурахгүй зан" гэлээ. "Эцэг өвгөдөөс өвлөн ирсэн үнэт
зүйлээ" гэрийн эзэн нуусангүй. Том шүрэн толгойтой халтар манан хөөрөг
үзүүлэв. Хэт хутгыг нь амьтан сонирхож "5000 евро", "өч төчнөөн шар
үхэр" амалсан тохиолдол ч байсан гэнэ. Түүний ажлын өрөөнд бөөгийн эд
зүйлс арвин. Хэнгэрэг, бөөгийн ташуур лав зургаан "загварынх" байсан.
Түүний онгод уурлах, гомдох, баярлахад ордог аж. Заримдаа тэнгэрт агсам
тавимаар санагддаг гэсэн шүү. <br />
<br />
"Гэр
бүлийн үнэт зүйл" гэсэн асуултад тэрбээр "Хамгийн үнэт зүйл гэвэл манай
удмынхны сайн нэр" гэж хариуллаа. "Иргит овогтой Чинаг эцгийн Галсан
хүү" гэж тэрбээр дэвтэрт маань бичиж өгсөн. Иргит нь Тувагийн эртний
овог аж. Эцэг дээдэс нь баян улсууд байсан гэнэ. Аав нь хөрөнгөтэй хүн
байсан ч гоё ганган хувцас өмсөх дургүй. Өвөл нэхий, зун илгэн дээлтэй
явдаг сонин хүн байж. Өвөө нь "Таван хүүхэдтэй, өргөсөн 20 хүүхэдтэй"
байсан гэнэ. Ядарсан зүдэрсэн, орчин үеийн хэллэгээр бол "хөгжлийн
бэрхшээлтэй" хүмүүсийг цуглуулах дуртай хүн байж. "Тэдэндээ эсгий
овоохой барьж өгдөг. Хорь гаруй хүүхэд нь эцгийнхээ мал руу гар нь
чөлөөтэй ордог байсан гэдэг. Айлын мал руу чоно нохой халдаж байхад
өвөөгийн мал чоно нохойд ордоггүй байж" хэмээн ач хүү нь хуучилсан юм. <br />
<br />
Т.Галсан Германд зах зээлтэй зохиолч гэдгийг олон хүн мэднэ. Зохиолч
өөрөө "Герман хэл дээр ном бичиж эхэлсэн нь хувь заяа" гэв. <br />
<br />
-"Би
бол цаг үеийн захиалга байжээ" гэж боддог. Саяхныг хүртэл Тувагийн
түүхэнд бичиг үсэгтэй хүн байсангүй. Тува ард түмэн бусдын адил түүх
домогтой, урт настай. Түүхийн тавцангаас буухын өмнө хүн төрөлхтөний
оюуны санд хувиа нэмэх, үгээ хэлэх миний ард түмэн ингэж баярладаг,
ингэж гутардаг, ийм дутагдалтай гэдгийг санах бодох юмгүйгээр цацаж
гаргах хүн хэрэгтэй байж. Нөгөө талаас цаг үеийн захиалга Германы
талаас ирсэн. Эртний германчууд гайхамшигтай том бөөтэй байсан.
Германчууд дэлхийн ганц хурд хязгаарладаггүй ард түмэн. Энэ ард түмний
бөө мөргөлийг 2000 жилийн өмнө цус урсгаж, үнсийг нь хийсгэж байж
устгажээ. Гэсэн ч бөө мөргөлийн үндэс нь энэ ард түмний дунд унтаж
байна. Үүнийг сэрээх шаардлага байж. Энийг хамгийн боловсроогүй,
гэмтээгүй, бузартаагүй, дэлхийн захын нэг тийм, гэм зэмгүй хүн авчирч
Германы соёлд оруулах учиртай. Бөө мөргөлд хөдөлгөөн оруулах тэр хүн нь
Тува малчны хүү Галсан байж хэмээн мань эр сэтгэл хөдлөн ярилаа. Тэнгэр
шүтлэгтэй энэ хүн "Монгол хүн нүүдэлчин амьдралын хязгааргүйд өссөн
учраас өөртөө итгэдэг. Тэнгэрт итгэдэг. Тэнгэр шүтлэгтэй хүн юунаас ч
айдаггүй. Тэнгэр дээр бас бидний дотор хязгааргүй оршдог. Хүн атигар
жаахан биеэрээ өөрийгөө төсөөлж их алддаг" хэмээн учирлав. Одоо ч тэр
Германы хамгийн том хэвлэлийн компанитай гэрээтэй ажилладаг. <br />
<br />
-Миний
30 ном дэлхийн утга зохиолд нүүдэлчний уран зохиол, язгуур амьдралын
уран зохиол, бөө мөргөлийн уран зохиол гэсэн бүхэл бүтэн бүлэг нэмсэн
гэж би боддог. "Цагаан уул" романаа бичиж дуусаад тэгж бодсон юм. Хүнд
зохиол. Би дахиж уншихаар толгойн үс зарайгаад байдаг гэж зохиолч өөртөө
дүн тавив. <br />
<br />
-Би
маш шаргуу амьдарсан. Хэзээ ч амарч үзээгүй гэж эл эрхэм хэллээ.
Тэрбээр шөнөдөө дөрвөн цаг унтдаг нь гэм биш зан. "Чингис хааны есөн
зүүд" номоо 77 хоногт багтаан өдөр шөнөгүй бичсэн аж. "Чингис хаан идтэй
шидтэй нөхөр шиг байгаа юм. Татаад, дуудаад байх шиг" хэмээн наргиа
болгосон. Ч.Галсан олон талт амьдралтай. Зохиолч, бөө, бас "Нүүдэлчний
оточ". Гадаадад явж байхдаа мань эр хүн анагаана, барина. "Миний хэрэг
энэ дэлхийд улам их өсч байна" гэж тодорхойлсныг яана. Гутрал гэдэг
айхавтар өвчин гарч ирж байна. Хүн улам айгаад, жижигрээд, амьдралын
булан руу чихэгдээд, хярсан туулай шиг байдалд орсон. Би хүн
төрөлхтнийг харьцангуй эрүүл гэж боддог. Өвчтэй болгож байгаа юм нь эмч
нар, эмийн үйлдвэрүүд, мафи болсон засаг төр. Эд нийлээд хүн төрөлхтнийг
маш их жижигрүүлж байна. Бид өвдөөд байвал дэлхийн олон хүн ашиг олно.
Үүнийг би хүмүүст хүргэдэг. Эмч хүний өвчинд анхаарал хандуулдаг бол
би эрүүл хэсэгт анхаардаг гэнэ. Энэ бол "Нүүдэлчний оточ"-ийн философи.
Ер нь шинжлэх ухаан төгссөн газар "Нүүдэлчний оточ"-ийн ажил эхэлдэг юм
шиг байна лээ. Түүний тиннитус хэмээх чих шуугих өвчнийг эмчлэх бөөгийн
жор Германд төдийгүй Европын зарим оронд бяцхан алдаршжээ. Тэрбээр
зохиолчийн төдийгүй, "Нүүдэлчний оточ"-ийн хувьд олон оронд урилга,
заллагатай явдаг нэгэн. "Бас Герман руу эрүүл мэндийн өргөн дэлгэр зам
нээчихээд байгаа" гэж дуулгасан. Гэргий нь тархины том хавдар
авахуулсан юм билээ. Ч.Галсангийн номыг уншдаг Германд амьдардаг
палестин хүн тус болжээ. Зохиогчид тэрбээр тавин хувийн хямдралтай
үнээр үйлчилсэн гэнэ. Тэр нь 8000 евро болж. Элэг шилжүүлэн суулгах
шаардлагатай монголчууд ч "Ч.Галсангийн сайн нэрийг Германд худалдаж
болно" гэсэн шүү. <br />
<br />
Ч.Галсан өөрийн шүтээн Гетёгийн нэгэн адил
60 ном бичихийг хүсдэг аж. Тэрбээр яг л улстөрч шиг том том зорилго
тавьсан байна лээ. Сая мод тарих "үүрэг амлалт" авсан агаад өдгөө 100
гаруй мянган мод тарьчихаад байгаа гэнэ. "Мод бол миний өөртөө босгосон
хөшөө" гэсэн. Эхлээд хүмүүст хөрөнгө оруулдаг байсан бол одоо газар
дэлхийдээ "мөнгө хийдэг" болсон аж. "Би харьцангуй их мөнгө олдог" гэж
зохиолч хэллээ. Хүмүүст мөнгө тарааж буян үйлдэж байсан үе түүнд бий.
"Хүний шунал хязгааргүй. Тэгээд ч мөнгө тараагаад амьдрал нь
дээшилдэггүй"-г анзаарчээ. Түүний гурав дахь мөрөөдөл нь "Бороог
буцааж авчрах". Зуун жилийн өмнө Австрийн нэгэн еврей "Тэнгэрт
зангирсан бөглөрөл үүсдэг" гэж номондоо бичсэн удаатай. Эртэдсэн
нээлтээ мань эр амь насаараа төлжээ. Харин түүний зөв байсныг 100 жилийн
дараа эрдэмтэд баталсан юм. Ч.Галсан мөнөөх үүлнүүдийн бөглөрлийг
Улаанбаатарын гудамжин дахь машинуудын гацаатай зүйрлүүлэв. Гайт
гацаанаас болоод Хятадад үер бууж байхад Орост халуу шатаж, түймэрт
автсан юм байх. Үүлнүүдийн бөөгнөрлийг арилгах төсөл түүнд бий. Үүний
тулд ямар нэгэн тусгай труба хэрэгтэй юм байх. Сахарын цөлийг
ногооруулсан эрдэмтэн түүнд туслах гэнэ. Учир нь тэр эрдэмтэн мань
эрийн уншигч ажээ. Энэхүү ажилд нь 10000 евро бас эрх мэдэлтнүүдийн
дэмжлэг хэрэгтэй. <br />
<b></b><br />
<div style="text-align: right;">
<b>Ю</b><b>.</b><b>ДЭЛГЭРМАА</b><b>, Б</b><b>.</b><b>ЯНЖМАА</b><b>, Гэрэл зургуудыг Б.М</b><b>ӨНХ-ЭРДЭНЭ</b></div>
<div style="text-align: left;">
Эх сурвалж: <a href="http://www.dailynews.mn/?vfile=40&vmet_id=15646&vmet_main=34" target="_blank">Өдрийн сонин</a><b><br /></b></div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-37216983329136955452012-11-05T19:06:00.001-08:002012-11-05T19:06:50.598-08:00Бөхийн Бааст - Монгол тулгатны 100 эрхэм тун удахгүй...<iframe width="400" height="225" src="http://www.youtube.com/embed/gnlTiZiWVhc" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
Нэвтрүүлгийг бүрэн эхээр нь тун удахгүй байршуулах болно.Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-70216240228435024962012-11-05T08:06:00.002-08:002012-11-05T08:07:10.480-08:00Аймгийн арслан Б.Баатарцол<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<img height="288" id="il_fi" src="http://bayanulgii.hiimori.mn/images/news/attach/IMG_5828.JPG" style="padding-bottom: 8px; padding-right: 8px; padding-top: 8px;" width="400" /><br />
Батчулууны Баатарцол. 1985 оны 5 дугаар сарын 10-нд төрсөн. Аймгийн арслан.<br />
<br />
Б.Баатарцолын "Бөх" сонинд өгсөн ярилцлагыг бүрэн эхээр нь хүргэе.<br />
<a name='more'></a><br />
<br />
<b>-Таны төрж өсөн нутаг ус, бага насны тань тухай яриагаар ярилцлагаа эхэлье?</b><br />
<br />
-Би Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд төрж өссөн. Сумандаа дунд сургуулиа дүүргэсэн.<br />
<br />
<b>-Баян-Өлгий аймаг маань олон үндэстэн амьдардаг нутаг. Та ямар үндэстэн нь билээ?</b><br />
<br />
-Манайх казак, урианхай, дүрвэд, тува гээд дөрвөн үндэстэн амьдардаг аймаг. Би урианхай үндэстэн л дээ.<br />
<br />
<b>-Аав ээж, ах дүүсийнхээ тухай ярихгүй юу?</b><br />
<br />
-Аав ээж минь жирийн нэг малчин хүмүүс л дээ. Одоо ч гэсэн нутаг
орондоо малаа маплаад л амьдарч байгаа. Манай аавыг Батчулуун, ээжийг
Лхамхүү гэдэг. Олон хүүхэдтэй бужигнасан л айл. Бид эцэг эхээс есүүлээ л
дээ. Би дээрээ нэг ах, нэг эгчтэй, айлын 3 дахь хүүхэд.<br />
<br />
<b>-Хүү нь олон уу, охид нь олон уу?</b><br />
<br />
-Манайх 7 хүү, 2 охинтой айл.<br />
<br />
-<b>Та бөхийн удамтай юу?</b><br />
<br />
-Бөхийн удам гэж нэг их айхтар онцлох зүйл байдаггүй юм аа.Харин бяр
тэнхээ ихтэй хүмүүс байсан гэж ярьцгаадаг. Тэрнээс биш яг барилдаад цол
чимэг авсан нь ховор доо.<br />
-<b>Та хэдий үеэс барилдаж эхэлсэн бэ?</b><br />
<br />
-Дунд сургуульд байхдаа нэг их барилдаж байгаагүй ээ. Харин хичээл
номондоо гайгуй хүүхэд байсан. Вөх болно гэхээсээ илүү ямар мэргэжилтэй
болох вэ гэж л их боддог байж дээ. Тэгтэл бие минь өвдөөд хичээл
сургуулиасаа нэг жил завсардсан. Тэр үеэс л бэптгэл хийж эхэлсэн л дээ.
Бэлтгэл хийгээд эхэлсэн чинь бие ч сайжирсан, би өөрөө ч бөхөд дурлаж,
сонирхоод дунд сургуулиа төгсөөд бөхийн сургуульд орж энэ спорттой
холбогдсон юм.<br />
<br />
<br />
<b>- Дунд сургуулийн биеийн тамирын багш нар нь хүүхдүүдийг бөхийн
зам руу хөтөлсөн түүх их олон байдаг. Танай суманд болон танд тийм багш
байв уу?</b><br />
<br />
<br />
-Манай сум бөх нэг их хөгжөөгүй газар л даа. Дэвжээ, секц дугуйлан,
мэргэжлийн багш байдаггүй байлаа. Харин намайг 9-р ангад орох жил шинэ
багш ирсэн. Хүмүүс сайн мэддэг юм аа, "том партай" Хурматбек гэж аймгийн
арслан цолтой сайхан бөх бий. Нэгүе хотод заал танхимд сайн барилдаж
байсан. Тэр хүн бөхийн сургууль төгсөед манай суманд биеийн тамирын
багшаар ирсэн юм. Өөрөө барилдцаг, бас бөхийн сургууль дүүргэсэн
болохоороо ирэнгүүтээ л секц дугуйлан хичээллүүлж эхэлсэн хэрэг.
Хурматбек багшаараа анх бөхийн эрдэм заалгаж, бөхөөр хичээллэх үүд
хаалга минь нээгдсэн. Багш маань одоо ч нутагтаа бөх болох сонирхолтой
хүүхдүүдийг бэлдэж байгаа.<br />
<br />
<br />
<b>-Та үеийнхэн дотроо бие бялдраар хэр байв?</b><br />
<br />
-10 жилдээ том биетэйд л ордог байсан. Харин хотод ирээд том том
бехчүүдийн дунд орохоор жижигтээ л орчих юм байна шүү дээ /инээв/.<br />
<br />
<b>-Оюутан цагийнхаа дурсамжаас хуваалцвал. Бөхийн сургуулийн оюутнууд ч барилдахыг ёстой "үзүүлж егнө" биз дээ?</b><br />
<br />
-Хотод орж ирэад бөхийн Шонхор дээд сургуульд орж суралцсан. Манай
ангид газар газраас ирсэн 50 хүү орж байлаа. Тэд нартайгаа хамт номын
дуу сонсож, барилдаж,ноцолдсоор оюуган ахуй цаг минь өнгөрсен. Оюутан
болсон жилээ анх цагаан сараар бөхийн ергөөнд залуу бөх гарч барилдаж
байлаа. Нэгэнт энэ спортыг сонгоод бэлтгэл хийж эхэлсэн болохоор амжилт
гаргахын төлөө л явна шүү дээ, тийм ээ? Хэсэг хугацааны дараагаас бөхөө
бага багаар ойлгож, мэдэрч эхлэхээр бүр л амтанд нь орж одоо бол бүх
амьдралаа зөвхөн бөхдөө зориулаад л явж байна даа.<br />
<br />
<br />
<b>-Бэлтгэл хийж эхэлснээсээ хойш хэдий хугацааны дараа бөх болж болох юм байна гэсэн урамшил төрсен бол...?</b><br />
<br />
<br />
-Нэгдүгээр курст байхдаа цагаан сарын барилдаанд анх барилдаад
О.Одгэрэл заантай таарсан юмдаг. Тухайн үед давна гэсэн ойлголт
байгаагүй. Харин уналгүй удах юмсан л гэж хичээсэн. Цагаан сарын
барилдаан зурагтаар гардагболохоор удаахан шиг ноцолдож байгаад
зурагтаар нэг гарчих юмсан, нутаг орныхон үзнэ гэсэн бодолтой л үзээд
байлаа шүү дээ / инээв/. Харин хоёрдугаар курст ороод л бөх болж болмоор
санагдаж эхэлсэн дээ Анги дотроо ч бэлтгэл сайн хийдэг, гайгүй
барилддагуудын тоонд орж эхэлсэн. Манай ангиас у.а Ө.Даваабаатар, бас
аймгийн арслан, заан цолтой бөх нэлээд хэд төрсөн. Тэр үед у.з
Ц.Мягмарсүрэн багшийгаа дагаж "Хүч" слорт хороон дээр очиж бэлттэл
хийнэ. Тэгсэн нэг удаа "Хүч" дээр барилдаан болоод би у.х М.Батжаргал,
у.з Д.Рагчаа хоёрыг дараалаад давчихсан юм. Нэг өдөр улсын цолтой хоёр
том бөхийг давж шөвгийн дөревт үлдээд их ч урам зориг орсон доо. Улсын
цолтой бөх давчихсан гээд бодохоор сэттэл санаа хүртэл шал өөр болоод,
бэлтгэл сургуулиа улам сайн хийж байгаа юм чйнь.<br />
<br />
<br />
<br />
<b>-Нээрээ, та чинь Мягмарсүрэн зааны гарын шавь юм билээ. Хэзээ, хаана ямар учралаар багштайгаа анх танилцаж байв?</b><br />
<br />
-Ховд аймгийн Мөнххайрхан сум манай сум хоёр залгаа нутаг л даа.
Мөнххайрхан гэж манай урианхайчуудын шүтаэн болсон сайхан уул бий. Тэр
уулын наад талд манай Булган сум, цаад талд нь Менххайрхан сум байдаг
юм. Тэр суманд нэг хийд байгуулагдаад бэсрэг наадам хийсэн. Тэнд манай
сумаас хоёр бөх очиж барилдсаны нэг нь би. Хотоос Мягмарсүрэн заан,
Амартүвшин харцага, Лхагвасүрэн начин гээд Ховдын бөхчүүд бараг бүгд
очсон байсан. Тэр барилдаанд гайгүй барилдаж дөрөвт үлдээд Лхагвасүрэн
начинд унахад минь Мягмарсүрэн багш намайг дуудаж уулзаад "Чи хотод очиж
бөхийн сургуульд ор, би тусалж дэмжье" гэсэн. Тэгээд намар нь хотод
ирээд багшийнхаа гэрт том хүүхэд нь юм шиг л амьдардаг болсон. Гэрт нь
амьдрахын зэрэгцээ бөх хүн ямар байх ёстой, яаж бэлтгэл сургууль хийдэг,
биеэ, амьдралаа яаж авч явдаг гзэд бүх л зүйлийг багшаасаа алхам
тутамдаа суралцаж ирсэн дээ.<br />
<br />
<b>-Мягаа заан хэр чанга багш вэ?</b><br />
<br />
-Багш чанга шүү. Бэлтгэлийн үеэр цаг барихаас эхлээд нэлээд
хариуцпагатай. Зам түгжирлээ, энэ тэр гэсэн шалтаг бол сонсохгүй шүү.
Бэлтгэлтэй л гэсэн бол цагтаа л эхэлнэ. Хоцорвол хэн ч бай зохих
шийтгэлээ аваад л явна. Ер нь багш чанга байж л тамирчин амжилт гаргадаг
юм болов уу гэж анзаардаг юм. Тийм болохоор би өөрөө ч бүх зүйлдээ
хариуцлагатай хандахыг хичээдэг.<br />
<br />
<b>-Аймгийн цолнуудаа хаана, хэзээ авлаа?</b><br />
<br />
-2007 онд аймагтаа очиж барилдаад үзүүрлэж, аймгийн заан болсон. 2008
онд дахиж очиж түрүүлэад аймгийн арслан болсон. Тэрнээс хойш аливаа
барилдааныг таслачихгүй, аль болох боломжоороо барилдаад явах
зорилготой. Ер нь аливаад шантралгүй явсан хүн л амжилтанд хүрдэг гэж
боддог доо.<br />
<br />
<b>- Таны аймгийн заан, арслан болсон нь тодорхой хэмжээний зорилгын үр дүн гэж бодож байна?</b><br />
<br />
-Тийм ээ. Бөхийн цол маань сумын заанаас эхэлсэн. Нэгдүгээр курсээ
төгсөөд нэг их том бөх болчихсон юм шиг л бодогдоод аймгийн цол л
санаанд багтаад байлаа. Тэгсэн очиж барилдаад хоёрын даваанд уначихсан.
Тэр шөнөдөө гарч давхиад сумандаа очоод маргааш нь барилдаад түрүүлж,
сумын заан болж байлаа. Дараа жил нь цолоо ахиулж чадаагүй. Ховдын
наадамд барилдаад тавын даваанд унасан. Тэгээд 3-р курст байхдаа
аймагтаа очиж барилдаад аймгийн цол авсан нь тэр.<br />
<br />
-<b>Сумын заан, аймгийн заан, аймгийн арслан цолуудыг авахдаа алинд нь илүү их баярласан бол...?</b><br />
<br />
-Аймагт тав давчихаад л их баярлаж байсан даа. Ямар ч байсан аймгийн
цолны босго алхаж байгаа гэдэг утгаараа тэгж их баярласан юм болов уу
даа. Тэр баярласан сэттэлээрээ цааш барилдаад л аймгийн заан болж
байлаа. Тэгэхэд Говь-Алтайн Багахүү түрүүлж арслан болж байсан юм.<br />
<br />
<b>-Аймгийн арслаи болсныхоо дараагаас л улсад барилдаж эхэлсэн YY?</b><br />
<br />
-Тэгсэн. Арслан болсныхоо дараа жил нь дахиж аймагтаа очиж барилдаад
үзүүрлэсэн. Тэрнээс хойш улсад 2 жил барилдсан, энэ жил 3 дахь жилээ
барилдах гээд л байж байна даа.<br />
<br />
<b>-Улсад яаж, яаж барилдлаа?</b><br />
<br />
-Хоёр даваад л гурвын даваанд бүдэрчихээд байгаа. Эхний жил улсын начны
аманд очоод, ноднин аймгийн цолтонтойгоо нугалаанд таараад унасан.
Улсын наадам гэдэг өөрөө их өер босготой. Гаднаас харахад болоод л
байгаа юм шиг хэрнээ болж өгөхгүй, барилдаан тоггвортой биш болчихдог.
Наадам гэж бодож биеэ чангалж зогсож байгаад л уначихна. Тийм болохоор
энэ жилээс арай өөр бэлтгэл хийж, биеэ, арга барилаа өөрчилье гэж
бодсон. Мягмарсүрэн багш маань "Чи эхлээд өөрийгөө ойлгох хэрэгтэй.
Тэгэхгүй бол чи сайн барилдахгүй" гэж хэлдэг юм. Тэгээд ч тэр үү сүүлийн
үед овоо тайван, биеэ барихгүй, чөлөөтзй барилдаж байгаа.<br />
<br />
<br />
<b>-Сая "Нутгаа дуурсгана" барилдаанд та болон танай багийнхан их сайхан барилдсан шүү. Хүмүүс ч их дэмжиж байсан?</b><br />
<br />
<br />
-Нутгаа дуурсгана барилдааныг 2010 онд анх болоход манайх Эрдэнэт,
Дархантай хамтарч нэг баг болж орсон. Тухайн үед 50:50 хувьтай л
барилдсан. Харин энэ жил манай аймгаас 4-5 аймгийн цолтон шинээр
төрчихсөн, дангаараа баг бүрдүүлж орлоо. Байр эзлэх, шагнал авахдаа гол
биш хамгийн гол нь залуучуудаа энд оролцуулъя, олон хүнтэй барилдуулж,
барилдаан үзүүлье гэж дэвжээний удирдлагууд маань, бөхчүүд маань
ярилцаад бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ орсон нь энэ. Тэр хэрээрээ боломжийн
амжилттай, сайхан барилдацгаалаа гэж бодож байгаа. Таван аймагтай
барилдсанаас эхний 3 аймагтай гэхэд 2-4 давааны зөрүүгээр ялагдсан.
Мэдээж дандаа аймгийн цолтой болон залуучуудаар багаа бүрдүүлсэн
болохоор бага зэрэг туршлагагүйтсэн тал ч бий.<br />
<br />
<br />
<b>-Увс аймгийн багтай ч гэсэн сайн барилдсан шүү?</b><br />
<br />
-Тэгсэн. Хоёр тойрогт нь 3:3-аар тэнцээд сүүлийн тойргуудад 4:2,5:1-ээр
ялагдсан л даа. Говь-Алтайтай ч боломжоороо л барилдсан. Ямар ч байсан 5
аймагтай барилдаж, үүргзэ биелүүлсэн. Зооноосоо гарсан, гараагүй
гэхээсээ илүү эалуучуудад маань хэрэггэй сайхан барилдаан боллоо гэж
үзэж байгаа.<br />
<br />
<br />
<b>-Бас хэсгийн барилдааны хамгийн олон даваа авсан бөхчүүдийн нэг нь та байлаа?</b><br />
<br />
<br />
-Миний хувьд эхний барилдаануудад боломжийн барилдаад сүүлд Говь-Алтайн
багтай барилдах өдөр бага зэрэг гэмтлийн улмаас барилдаж чадаагүй.<br />
<br />
<br />
<b>-"Таван богдын бүргэдүүд" дэвжзз байгуулдсанаар бөхчүүд та нарын хувьд хэр үр өгөөжгэй байна?</b><br />
<br />
-Манай дэвжээ байгуулагдаад хоёр жил болж байна. Улсын харцага О.Бахыт
гуайгаас хойш аймгаас маань улсын цолтон төрөөгүй 30 гаруй жил болчихсон
байгаа. Бас бөхөөр бариддах сонирхолтой залуус их олон болсон зэргийг
нутгийн маань бөхөд сэтгзлтэй бизнесмэнүүд олж харж, тэгзэд Таван богдын
бүргэдүүд" дэвжээг байгуулсан. Ингэснээр хүмүүсийн хандлага их өөр болж
эхэлж байна. Залуучуудад бэлтгэл хийх боломж нээгдлээ. Энд бэлтгэл
хийсэн залуучууд маань аймагтаа очиж барилдаад цол авахар нутагтаа
байгаа эалуучуудац ч гэсэн энд ирж дэвжээнд хамрагдах, бэлтгэл хийх урам
зориг их нэмсэн гэж бодож байгаа. Цаашдаа дэвжээнээс маань олон сайхан
цолтнууд төрөх байх аа.<br />
<br />
<br />
<b>-Танай дзвжээний удирдлагаар ямр хүмүүс ажилладаг вэ?</b><br />
<br />
-Дэвжээний тэргуүнээр Нурлат гаж хувиараа бизнес эрхэлдэг залуу ажиллаж
байгаа. Анх Жангабил, Жолбарс, Хуандак гээд 4-5 залуу сууж байгаад
ярилцаад дэвжээ байгуулахаар болсон гэдэг юм. Дасгалжуулагч багшаар
К.Канат гэж аймгийн арслан ажилладаг. Бөх сонирхогчид андахгүй байх аа.
Нэг үе их сайн барилддаг байсан юм. Айдос арслан, усын арслан бид нар
бол бэлттэлийн үеэр өөредийн мэдэх чадах зүйлээсээ залуучууддаа хэлж
өгөөд л явцгааж байна даа.<br />
<br />
<br />
<b>-Бэлтгэлээ хаана, хэзээ хийж байгаа вэ?</b><br />
<br />
-Их засаг их сургуулийн зааланд 1, 3, 5 дахь өдрүүдэд 17 цагаас
бэлтгэлээ хийж байгаа. Би бас байнга дэвжээнийхэнтэйгээ бэлтгэл хийгээд
байж чаддаггүй юм аа. Багштайгаа ихэвчлэн хийнэ. Багш маань надтай тулж
ажиллаж байгаа болохоор өдөр өдрийн хуваарь гаргаад түүнийхээ дагуу ярьж
байгаад хаана очиж хийх боломжтой байна, тэнд очоод л хийдэг. Би бас
ХЦ-ийн 0165-р ангийн бөх. Тийм болохоор "Хилчин" спорт хороон дээрээ
заримдаа очино. Тэгээд багш нараасаа мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ асууж
зөвлөөд, заалгаад бэлтгэлээ боломжийн хэмжээнд л хийж байгаа даа.<br />
<br />
<br />
<b>-Хүчний бэлтгэл хэр хийдэг вэ?</b><br />
<br />
<br />
-Долоо хоногт 2 л хийдэг дээ. Бусад өдөр нь дэвжээний бэлтгэлээ хийнэ.
Ер нь хүчний бэлтгэл арай түлхүү хийчихээр биеийн уян хатан чанар
алдагдаад, хатуураад байх шиг санагддаг. Би тийм ч том биетэй бөх биш.
Бөхчүүдийн жин масс их болчихсон болохоор барьц сонгоод, золгоод хүн
хаяна гэхэд хэцүү. Тийм болохоор биеийнхээ онцлогт тохируулаад хурд, уян
хатан талын бэлтгэл түлхүү хийж байна даа.<br />
<br />
<br />
<b>-Та нэг их жин нэмдэгтүй, нөгөө хүмүүсийн хэлдгээр "яргай" биетэй бөх юмуудаа?</b><br />
<br />
-Миний жин нэг их огцом нэмэгдзэд байдагтүй юм аа. Одоо бараг 6-7 жил
бэлтгэл хийлээ. Жилд дээд тал нь 5 кг орчим л нэмэгддэг юм. Гэхдээ нэг
үеийг бодвол боломжийн нэмэгдчихсэн байгаа. Анх аймгийн арслан болохдоо
82-83 орчим кг жинтэй л байлаа. Одоо 105 орчцм кг байгаа. Дийлэнх
бөхчүүдтэй харьцуулвал "нарийхан" бөхчүүдийн тоонд л орох байх /инээв/.
Гэхдээ энэ жин маань биед төвөгтүй, ерөнхийдөө таарчихсан жин. Өндөр 180
см байдаг юм.<br />
<br />
<b>-Та ямар мэхийг голлож хийдэг вэ?</b><br />
<br />
-Анх зүүн талдаа мушгиж тонгордог л ганц мэхтэй байлаа. Ямар ч хүнтэй
барилдсан мушгиад л тонгорчихно. Тэгсэн хотод ороод ирсэн чинь өнөө мэх
маань орохоо больчихсон. Хүмүүс ганц нэг унаад л мэддэг болчихоороо
хариулах аргаа олчихдог юм шиг байгаа юм. Харин сүүлийн үед хонгодох
мэхийг нэлээд хийж байгаа. Тэгээд болвол давхар хамах, бариа зөрөөн дээр
тонгорно.<br />
<br />
<b>-Одоо ямар мэхийг хийж сурах гэж "хорхойсч" байна вэ?</b><br />
<br />
-Багш нар янз бүрийн мэх заадаг. Тэр болгоноос сурах нь ч бий, сурахгүй
нь ч бий. Анх өмсөх мэхийг хааяа хийдэг байсан. Өмсөөд дор нь дарагдаж
унасаар байгаад хийхээ больчихоод байгаа. Уг нь өмсөх мэх хийж чадвал их
гоё мэх санагддаг юм. Бас rap ачих мэхийг хийх гэж их оролддог.<br />
<br />
<br />
<b>-Барилдааны арга барилын хувьд өөрийгөө тодорхойлвол?</b><br />
<br />
<br />
-Одоо эргээд бодож байхад би нэг арга барилаар 5-6 жил барилдчихсан юм
уу даа гэж санагддаг. Би ямар ч хүнтэй таарсан энэ мэхээ л хийнэ гээд
зүтгээд байдаг, тэгсэн нөгөех нь болдоггүй. Болохгүй бопохоор л
уначихдаг. Нэг ёсондоо өөрийгөө задалж, өөрийгөө хөгжүүлэхгүй яваад
байсан юм болов уу гэж бодогдоод байгаа. Намайг нэгдүгээр курст ирэхэд л
багш хэлж байсан. Хүн биеэрээ мэдрээгүй зүйлээ хичнээн яриулаад
ойлгодоггүй юм билээ. Харин 5-6 жил барилдаад биеэрээ мэдрээд ирэхзэрээ
одоо ойлгож эхэлж байна. Уг нь анх багшийг хэлж байхад нь ойлгоод
барилдаанаа өөрчлөөд явсан бол арай өөр барилдах байсан ч юм болов уу
гэж бодогддог л юм.<br />
<br />
<br />
<b>-Шантрах үе байв уу?</b><br />
<br />
-Тийм зүйл гараагүй ээ. Үргэлж багшийнхаа дэргэд байлаа. Бөхийн орчин,
бөхийн гэр бүлд байсан минь надад их нөлөөлсөн гэж боддог. Магадгүй би
бөхийн биш орчинд байгаад оюутны байр юм уу, бөх биш айлд амьдраад
бэлтгэл сургуупь хийх гэж зүтгэсэн бол шантараад буцчих байсан ч юм
билүү. Орчин нөхцөл нь бүрдээгүйгээс болоод бөхөе орхичихсон залуус
зөндөө л байдаг шүү дээ. Хоёрдугаарт би өмнөө зорилго тавьж зүтгэсэн.
Зорилготой хүн шантрах эрхгүй байдаг байх аа. Бага сага гэмтэл бэртэлээс
болж бэлтгэл завсардах үе байсаан.<br />
<br />
<b>-Бөхөд бүхнээ зориулж яваа залуусын маань хувьд ар гэр, амьдралаа аваад явах нехцөл боломж нь хэр байгаа вэ?</b><br />
<br />
-Ажил төрөл хийхгүйгээр хот газар амьдрана гэдэг амаргүй л дээ. Хотын
амьдралын өдөр тутмын зарлага ямар билээ. Би сургуулиа төгстөлеө
багшийндаа амьдарсан. Төгссөнийхөө дараа эхнэртэй ч болсон. Тэгээд яаж
тусдаа гарах вэ, амьдралаа яаж авч явах вэ гээд л. Эхнэртэй болсноо
багшдаа ч хэлж чадалгуй нуугаад яваад байдаг. Тэгж яваад нэг л едөр
багшдаа хэлээд тусдаа гарсан даа. Тамирчин хүнийг хамгийн гол нь гэр
бүлийнх нь хүн ойлгож дэмжиж байж амжилт гаргадаг юм болов уу гзж
боддог. Бид чинь бэлтгэл, бэлтгэл гээд өдөржин л явчихна. Ар гэрийн
асуудлаа орхигдуулах үе гарна. Би чинь зан чанарын хувьд нэлээд тайван
талдаа хүн. Болно доо л гээд явж байдаг юм. Энэ зангаасаа болоод зарим
талаар шүүмжлүүлэх үө гарна аа. Гэхдээ боломжоороо л болгоод,
зохицуулаад явахыг хичзэдэг. Манай гэр бүлийн хүн намайг их ойлгож
дэмждэг. Бас хөдөөнөөс аав ээж, ах дүүс минь хоол, махыг минь таслахгүй
зөөчихнө. Өнөөдөр мах худалдаж идэхгүй байна гэдэг маань өөрөө их том
асуудал болчихоод байна шүү дээ, тийм ээ?<br />
<br />
<br />
<b>-Тийм шүү. Гэргий тань ямар мэргэжилтэй, аль нутгийн бүсгүй вэ?</b><br />
<br />
<br />
-Манай хүн Баян-Өлгийн Буянт сумын хүн. МУИС-ийн сэтгүүлчийн анги
төгссөн. Одоо дахиад сурч байгаа. Оюутны ширээнээсээ гараагүй л яваа.<br />
<br />
<br />
<b>-Би түрүүн таниас хамгийн их баярласан барилдаан гэж асуусан.
Тэгвэл одоо хамгийн их харамсал дагуулсан барилдааныг тань сонирхмоор
байна?</b><br />
<br />
<br />
-Харамссан барилдаан байна аа, байна. Тэрэн дотроос би аймагт
түрүүлчихээд дараа жил хурц арслан болчих юмсан гэж аймагтаа дахиж очиж
барилдсан юм. Тэгээд Цэнгэл сумын заан залуутай түрүү булаалдахаар
үлдлээ. Тэгэхэд би хурц арслан болчихлоо л гээд бодсон. Тэр их том алдаа
болсон.<br />
<br />
<b>-Түрүүлэх нь тодорхой гээд бүр тайвширчихсан уу?</b><br />
<br />
-Тухайн үедээ сэтгэл санаа тэгширээгүй байсан юм уу, гараад
барилдаандаа анхааралгүй давах гээд л яарчихсан. Хонгодож хөөж яваад
наана нь сунаад, тэгээд би давсан, би давсан гээд л бөөн маргаан болсон л
доо. Тэр үнэхээр хариуцлагагүй барилдаан шүү.<br />
<br />
<br />
<b>-Тийм байна. Уг нь хурц арслан болчихсон бол...?</b><br />
<br />
-Харин тийм ээ. Гэхдээ би аймагт 1 түрүүлж, 2 үзүүрлэсэн амжилтаараа
арслангууд дотроо эрэмбэ нэлээд дээгүүр байгаа. Ингэж амжилтаар
эрэмбэлсэнийг зөв гэж боддог. Эрэмбэ нь наадмаар ч тэр бөхийн өргөөний
барилдаанд ч тэр их нөлөөлж байгаа юм шиг санагддаг.<br />
<br />
<b>-Энэ жил та ямар түвшинд барилдсан гэж дүгнэж байгаа вэ, өөрийгөө?</b><br />
<br />
-Миний хувьд аймаг цэргийнхний барилдаанд эрэмбэ дээгүүр учраас ам авч
барилдах боломж гарч ирсэн. Өөрсдийнхөө барилдаанд сайн барилдана гэдэг
тухайн жилийн өнгө чансааг тодорхойлдог гэж боддог. Тиймээс өнөө жил би
өөрийгөө сайн барилдсан гэж дүгнэж байгаа. Хоёр удаа дөрөвт, гурван удаа
наймд үлдсэн. Улс, аймгийн цолтнууд ордог томоохон барилдаануудад ч
гэсэн ерөнхийдөө дөрвеөс дээш давж л барилдсан байна лээ. Өмнөх
жилүүдийн барилдаантайгаа харьцуулвал гайгүй амжилт л даа.<br />
<br />
<b>-Одоо таны өмнө улсын цолны босго байна. Тэрийг давах чин хүсэл эрмэлзлэл таны ойрын зорилго байгаа байх?</b><br />
<br />
-Мэдээж бөхөөр хичээллэсэн хүн болгон улсын цолонд хүрчих юмсан,
цолоо ахиулах юмсан, том цолонд хүрэх юмсан гээд л бэлтгэл хийдэг шүү
дээ.Улсын цол гэдэг маань өөрөө зүгээр ч нэг авчихдаггүй, том босго, том
шалгуур байдаг гэж боддог. Заалны барилдаанд сайн барилдлаа гээд цол
авчихдаг асуудал биш шүү дээ. Улсын наадам бол анх барилдаж байгаа хүн
сүрдмээр, цаанаа л нэг цог золбоотой, хийморьтой шүү. Ер нь бүх юм
тэгширч байж л цол авдаг болов уу. Миний хувьд мөн л бусдын адил улсын
цолны босгоор алхчих юмсан гээд л хичээгээд бэлтгэл сургуулиа хийж яваа.
Бөх хүн амжилт гаргана гэдэг зөвхөн хувь хүний асуудал биш. Цаана нь
нутаг бүл, хамт олон гээд олон хүний итгэл байгаа. Ялангуяа нутаг
орныхоо нэрийг гаргана гэдэг бол маш өндөр үүрэг хариуцлага байдаг.
Улсын цол өөрөө том шалгууртай болохоор цаг нь болохоор л авах байх.<br />
<br />
<b>-Энэ дашрамд хүмүүст мэндчилгээ дэвшүүлэх боломжтой?</b><br />
<br />
-Юуны өмнө төрүүлж өсгөсөн аав ээж хоёртоо, ах дүү нартаа, у.з
Ц.Мягмарсүрэн багшдаа баярлаж явдгаа хэлье. Дотроо байнга баярлаж,
талархаж явдаг хэрнээ яг ам нээгээд баярлаж явдаг шүү гээд хэлээд
байдаггүй юм байна. Багшийнхаа итгэл найдвар, заасан зөвлөсөн бүхнийг
биелэхийн төлөө л зүтгэнэ дээ. Бас Ховд нутгийн хөгжлийн төлөө сангийн
хамт олондоо, нутаг усныхандаа, найз нөхөддөө, ХЦ-ийн 065-р ангийн хамт
олондоо бүгдэд нь баярлаж талархаж явдгаа уламжилъя.<br />
<br />
<b>-Та бол улсын цолны тааварт нэрлэгддэг сайн арслангуудын нэг.
Дараа улсын цолтойгоор манай уншигчидтай дахин уулзахын ерөөл
дэвшүүлье.</b><br />
<br />
-Баярлалаа. Тэр ерөөл бат сайхан оршиг ээ.<br />
<br />
<b>Эх сурвалж: "Бөх"<br />
<br />
С.Бадамгарав</b></div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-26647614175120361662012-11-05T07:27:00.001-08:002012-11-05T07:35:36.836-08:00Урианхайн бөх Жумаг<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
Нутгийн буурлууд Жумаг нэртэй, нутаг усандаа дуурсагдсан бөх хүн байсан тухай домоглон ярьдгийг их сонсож байснаас тодорхой юм тэмдэглэж авч байсангүй. Харин интернэтээр хайлт хийж үзэхэд <a href="http://news.undesten.mn/undesten/show/id/295" target="_blank">http://news.undesten.mn </a>вэб сайт дээр нэгэн домог байхыг блог уншигч та бүхэндээ шууд хүргэж байна.<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><img border="0" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiBOFtvZvA3-GxOhOXL76CgDx7-5Al8sfmwPhNYPGlILVmiQiId4OBsOu0GwBfejkxLUOV5-Ni2t4AIWeiypVzXkgs9Lbk5MsFewjHjijJaBfuwmOHryfym7q6Im0jh1_8fRTG_E8rgGio/s400/jumag.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;" width="400" /></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Баян-Өлгий аймгийн Булган сум, Ховд аймгийн Булган сумдын нутгийн заагт
Булган голын хавцлын зам дагуу орших Жумагийн шархал чулуу </td></tr>
</tbody></table>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiBOFtvZvA3-GxOhOXL76CgDx7-5Al8sfmwPhNYPGlILVmiQiId4OBsOu0GwBfejkxLUOV5-Ni2t4AIWeiypVzXkgs9Lbk5MsFewjHjijJaBfuwmOHryfym7q6Im0jh1_8fRTG_E8rgGio/s1600/jumag.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"></a></div>
<a name='more'></a><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<br /></div>
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhK8mUMOYuzJTU9EgUjy85tZX_na_RBG9_fbm7q9h_Z13TpPgmryadBJ07CqUfamIWOdJPs5p-5hjFChrS6aseRuXQnbCp5mZauSAekfHXBX2fw4MAwZwomm0pgnX95IVB_JbLXROxCdu0/s1600/jumag1.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="400" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhK8mUMOYuzJTU9EgUjy85tZX_na_RBG9_fbm7q9h_Z13TpPgmryadBJ07CqUfamIWOdJPs5p-5hjFChrS6aseRuXQnbCp5mZauSAekfHXBX2fw4MAwZwomm0pgnX95IVB_JbLXROxCdu0/s400/jumag1.jpg" width="361" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Энэ чулууг Жумаг өргөж тавьсан гэдэг</td></tr>
</tbody></table>
<br />
<br />
<br />
<div class="cat-undesten-top-body-left-dotor-barigch">
<div class="cat-undest-read-news-title">
<div class="cat-undest-read-news-title-text" style="text-align: center;">
<b>Урианхайн бөх Жумаг</b> </div>
</div>
<div class="cat-undest-read-news-facebook-tools">
</div>
<div class="cat-undest-read-news-body">
<div class="undesten-buteemj-cat-undest-read-news-body-image">
<img height="250" src="http://news.undesten.mn/uploads/images/undesten/3cdf2be0ff5298683f061ff2469f81548fe35836.jpg" width="250" /> </div>
<br />
<span style="text-align: justify;">Эрт цагт баруун монголын олон ястны
дунд хүч чадал, бяр тэнхээгээрээ гайхагдан явсан эрчүүл олон ажээ.
Үүний нэг нь баруун аймгийн олонд алдаршсан Урианхайн бөх Жумаг юм.
Угийн ядуу Жумаг амьдрахын эрхээр Урианхайн амбаны адуу мал хариулан
бага залуу насаа өнгөрүүлэхдээ амбаны харгис хатуу, шударга бус байдлыг
биеэр мэдэрч өсчээ. Жумаг 20 насандаа нэгэн жил Урианхайн хошуу наадамд
барилдаж шөвгийн дөрөвт амбаны 3 бөхтэй үлдээд, тэднийг цувуулан хаяж
түрүүлэхэд халзан толгойтой, үрчгэр царайтай, хатангир биетэй өвгөн
амбан ихэмсгээр ширвэн харж: "Үзүүрийн хоёр бөхийг дахин барилдуул"
хэмээн тушаажээ. Дахин барилдахад Жумаг амбаны бөхийг хоёр гарын
үзүүрээр өргөж, асрын өмнө ирж ар нуруугаар нь тавиад буцахад наадамчин
олон Жумагийн хүч чадалд бишрэн гайхаж шуугилдан байв. Тэр үед Урианхай
болон баяд, өөлд, дөрвөд, торгуудын олон хошуунд Жумагийн зодогноос
барих хүн байсангүй. Тэрбээр нэг удаа арван нэгэн сарын үед айлын идэш
дээр очиход нас бие гүйцсэн амбан шар төхөөрч байжээ. Шарын мах эвдэж
байтал хоёр морьтой хүн ирж мэнд усаа мэдэлцэн хүмүүсээс "Танай энүүгээр
чөдөр чиргүүлсэн хээр морь өнгөрсөн үү" гэж асууж гэнэ. Байсан
хүмүүсээс үзсэн хүний дуу гарсангүй. Тэгтэл шарын гуя салгаж суусан
Жумаг: "Өглөө тэр доор цагаан түнгийн цаана хойд хөлөндөө чөдөр
чиргүүлсэн хээр морь байсан" гэж салгасан шарын гуя нэг гартаа бариатай
чигээрээ заасан гэнэ. Энэ үед тэнд байсан хүмүүс цөм гайхацгаан бөх
Жумагийн бяр чадлыг гайхаж гэнэ.</span><br />
<br />
<div style="text-align: justify;">
Жумаг нэг удаа амбаны адуу дамжуулсан хэрэгт баригдан, шийтгэгдэн,
хоригдож байгаад хар гэрээс нь оргож, манжийн хааны баруун мужид тэнэж
байгаад торгууд вангийн хорьж цагдсан Атны 5 салаа гэдэг уулнаас буга
алж, морио чөдөрлөн байж дээр нь тавьж үүрээд бугаа барьсаар уулнаас
бууж яваад баригдан торгууд ванд хүргэгдэн иржээ. Ван нэр алдрыг нь
асуувал, Урианхайн бөх Жумаг гэж нуулгүй үнэнээ хэлжээ. Тэгэхэд ван: "Чи
миний цагдсан газраас ан хийжээ.</div>
<div style="text-align: justify;">
</div>
<span style="text-align: justify;">Үүнээс хойш битгий энэ ууланд явж
байгаарай. Унаган албат минь биш болохоор чамд ял оноохгүй. Харин баруун
амбанд мэдэгдэж хэл чимээ ирэх хүртэл хорьж цагдана" гэжээ. Тэгээд
"Танай албат Жумаг нь харь газарт хулгай дээрэм хийж, амбан таныг өр
төлбөрт оруулж магадгүй" гэсэн зар бичгийг баруун амбанд явуулжээ. Тэд
торгууд вангийнхаас Жумагийг авч, монгол шарын арьсаар ширлээд нутгийн
зүг эргэжээ. Жумаг замдаа түшмэлээс тамхи татуулахыг хэд хэд гуйгаад
өгөхгүй болохоор нь: "Би эзний зарлиг, төрийн цааз хүндэтгээд явж байгаа
болохоос чиний гууртай бярууны арьсанд баригдаж яваа юм биш" гэж хэлээд
цээж түрж, хөлөө хүчлэн жийхэд, шир нь тас язран урагджээ. Тэгэхэд
түшмэл: "Амь өршөө" хэмээн өвдөг сөхрөн унахад: "Би таны амийг
гуйгаагүй, тамхи гуйсан билээ" гэж хэлээд тамхийг нь авч татаж байсан
байна.</span><br />
<div style="text-align: justify;">
</div>
<div style="text-align: justify;">
Жумаг баруун амбанд хүрэх замдаа ижилхэн гурван хар чулууг тулга
хэлбэрээр байрлуулаад, дээр нь саахалт орчмын газраас том цагаан чулуу
өргөж ирээд тавьжээ. Энэ нь одоогийн Ховд аймгийн Булган сумын нэгдүгээр
бригадын нутаг "Өмнө цөөгийн ам" гэдэг газарт буй. Энэ чулуу нь
диаметрээрээ 1.10 метр, өндөр нь 1.2 метр орчим, хоёр ширмэн тогоог
амсраар нь нийлүүлэн тавьсан юм шиг бөөрөнхий хэлбэрийн чулуу байжээ.
Нутгийнхан энэ чулууг Жумагийн чулуу гэж нэрийджээ. Жумагийн ийн баруун
амбанд аваачихад, амбан гарыг нь гавлаж: "Чи үнэхээрийн хүчтэй юм бол
энэ гавыг эвдэл. Тэгвэл чамайг цаазнаас өршөөе " гэхэд, Жумаг гавтай
гарынхаа завсраар өвдгөө оруулж байгаад хүчлэн жийхэд гав тас үсэрч,
хугархай нь гэрийн хананы толгойд тусч улмаар хананы мод хугарч байжээ.
Үүнийг үзээд амбан "За Жумаг чи үнэхээр хүчтэй юм. Үүнээс хойш харь
газар битгий тэнэж бай. Миний албат хошуу нутагт ямар ч хэрэг хийсэн
чамд цаазгүй" гэж зарлиг буулган, дархлан тавьжээ. Энэ цагаас хойш Жумаг
насан эцэс болтлоо төрсөн нутагтаа амьдарсан байна. Жумаг одоогийн
Баян-Өлгий аймгийн хүн бөгөөд 1910 оны орчим амьдарч байжээ.</div>
</div>
<div class="cat-undest-read-news-footer">
<div class="cat-undest-read-news-footer-text-left">
2012-09-23 14:59:28 </div>
<div class="cat-undest-read-news-footer-text">
Мэдээ оруулсан: Ц.Хан-Хөхий </div>
<div class="cat-undest-read-news-footer-text">
</div>
<div class="cat-undest-read-news-footer-text">
Эх сурвалж: http://news.undesten.mn/undesten/show/id/295 </div>
</div>
</div>
</div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-82138922792787338132012-11-03T09:04:00.000-07:002012-11-03T09:12:57.243-07:00Нутгийн аялга одоо цагт хошин шог болж<iframe width="400" height="225" src="http://www.youtube.com/embed/4ofSBGibFS0" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-87500928467258627402012-11-03T08:55:00.001-07:002012-11-03T09:03:15.497-07:00Алтай ханы Таванбогд уул төрийн тахилгатай болов<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjkbU41by_mDr5vABm93vib9ptzubN794XFbYfqLsWqk5y4LMiKtpclCroZI26IAfltfrUODs-o0QMLBq-jLe9dGDwaAP-QMAX8SG3_GSeTz8G8xPpPKB3JtXNgKI34UY5tWCGu3cGbkLk/s1600/IMG_5502.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="115" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjkbU41by_mDr5vABm93vib9ptzubN794XFbYfqLsWqk5y4LMiKtpclCroZI26IAfltfrUODs-o0QMLBq-jLe9dGDwaAP-QMAX8SG3_GSeTz8G8xPpPKB3JtXNgKI34UY5tWCGu3cGbkLk/s400/IMG_5502.jpg" width="400" /></a></div>
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Баян-Өлгий аймгийн
Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэр болон Төрийн тахилгын асуудлаарх
ажлын хэсгийн санал дүгнэлтийг үндэслэн Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус, Цэнгэл
сумдын нутгийг дамнан орших Алтай ханы Таванбогд уулыг
төрийн тахилгатай болгох тухай зарлиг гаргажээ.
<br />
<br />
<a name='more'></a><br />
Түүнчлэн уг зарлигаар төрийн тахилгатай уул овооны тэнгэрийг тайх
төрийн ёслолын давтамжийн хугацаа дөрвөн жил байсныг уртасгаж, цаашид
таван жилд нэг удаа үйлдэж байхаар тогтоосон байна.<br />
Ерөнхийлөгчийн зарлигийг ИТХ-ын дарга Х.Баянд ёслол төгөлдөр гардуулсан бөгөөд албан бус эх сурвалжийн мэдээгээр төрийн тахилгын ёслолыг 2013 оноос эхлэн үйлдэхээр болжээ. </div>
Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-89125591316880037292012-11-03T08:41:00.002-07:002012-11-03T08:41:18.852-07:00Монгол тууль<iframe width="400" height="300" src="http://www.youtube.com/embed/ZPVyKJinpf4" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-54884212576431235632012-11-03T08:38:00.000-07:002012-11-03T08:38:53.731-07:00Дэлхийн биет бус соёлын өв Цуур<iframe width="400" height="300" src="http://www.youtube.com/embed/LHAe9LOY_Fs" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>
Цуур 2009 онд Дэлхийн биет бус соёлын өвд албан ёсоор бүртгэгдсэн.Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-49590595108875761962012-11-03T08:29:00.000-07:002012-11-03T08:34:37.525-07:00Олон ястны өлгий - Урианхай<iframe width="400" height="225" src="http://www.youtube.com/embed/Qy6oJhdM6AA" frameborder="0" allowfullscreen></iframe>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-91850229616912573282012-05-01T18:35:00.002-07:002012-05-01T19:45:23.997-07:00УУГУУЛ ИРГЭДИЙН ЭРХ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;">
<span style="font-size: small;"></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><b><span lang="MN" style="line-height: 115%;">“УУГУУЛ ИРГЭДИЙН ЭРХ” ХУУЛЬ ЗҮЙН ЗӨВЛӨГӨӨ ӨГӨХ </span></b></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><b><span lang="MN" style="line-height: 115%;">ТӨВИЙН </span></b><b><span style="line-height: 115%;">2010-2011
</span></b><b><span lang="MN" style="line-height: 115%;"> ОНЫ болон 2012 ОНЫ
1 ДҮГЭЭР УЛИРЛЫН АЖЛЫН ТАЙЛАН</span></b></span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-bottom: 0in; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2012.04.17</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">
</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;"> Өлгий хот</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-bottom: 0in; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj43lK4ZyHytsicWjfLZGi0tXTA10LRTwrSLOznuuaRNnolJyiDKQIbYGHDmVPuQU_-xw-xCB5sqJsNvCrjOVPscV_symY-IgI1m2rpUgZ6LeDpCX5ET9DljiafZ34CgnHibRCO8h8VakQ/s1600/OQAAABXfGahPemYcw4Dz8jqDAla_LGLg76UeUK9JLGjZJ-1VCfUhkXGIwxA-PK6qXjDVgmbpFppgXm5917mw8q5h5cYA15jOjPNpo_rNhfwlZ3Tb3Y_PtIurlQK-.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="180" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj43lK4ZyHytsicWjfLZGi0tXTA10LRTwrSLOznuuaRNnolJyiDKQIbYGHDmVPuQU_-xw-xCB5sqJsNvCrjOVPscV_symY-IgI1m2rpUgZ6LeDpCX5ET9DljiafZ34CgnHibRCO8h8VakQ/s200/OQAAABXfGahPemYcw4Dz8jqDAla_LGLg76UeUK9JLGjZJ-1VCfUhkXGIwxA-PK6qXjDVgmbpFppgXm5917mw8q5h5cYA15jOjPNpo_rNhfwlZ3Tb3Y_PtIurlQK-.jpg" width="200" /></a></span></div>
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул иргэдийн эрх” хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв
нээгдээд нэг жил сарын хугацаа өнгөрч
байгаа ба энэ хугацаанд тус төвөөр нийт 399 /давхардсан тоогоор/ иргэн
үйлчлүүлсэн байна. </span><br />
<a name='more'></a><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Эдгээр иргэдэд төвийн хуулийн зөвлөхүүд болох Нарантунгалаг,
Болормаа нар хуулийн зөвлөгөөг тэдний хандсан асуудлаар, цаг тухайд нь чанартай
хүргэж ирлээ. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэд хууль болон
шүүхийн өмнө өөрийгөө илэрхийлэх чадвар боломж хомс, хууль, эрх зүйн
мэдлэггүйгээс эрх нь янз бүрээр зөрчигдөх нь түгээмэл ажиглагдсан.</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">
</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иймд хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв нь тэдгээр иргэдийнхээ эрхийг хамгаалах, хууль зүйн
боловсрол мэдлэгийг нь дээшлүүлэх, эрх зүйн мэдээлэлд хандах боломжийг нь
нэмэгдүүлэх, хууль зүйн тал бүрийн үйлчилгээг үнэ төлбөргүй үзүүлдэг билээ. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Тус төв нь иргэдэд эрх зүйн ач холбогдол бүхий
бичиг баримт болох нэхэмжлэл, өргөдөл, гомдол, хүсэлт, тайлбар, гэрээний төсөл,
намтар, тодорхойлолт зэргийг боловсруулж өгч, иргэдэд тусалдаг. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Тус төв
нээгдснээс хойш нийт 60-нэхэмжлэл, 197 өргөдөл, гомдол, 45- хүсэлт, тайлбар, 49
иргэнд хууль тогтомжоос лавлагаа, 17-тодорхойлолт, намтар, гэрээний төсөл зэрэг
бичиг баримтуудыг иргэдэд боловсруулж өгсөн.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify;">
<br />
<div style="text-align: center;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Дараах гэрээнүүдийн төсөл боловсруулж өгсөн.</span></div>
</div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Хөдөлмөрийн гэрээний төсөл /иргэн Б-д/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Түрээсийн
гэрээний төсөл / “Өндөр Цэнгэл хайрхан” ХХК-д/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Үл
хөдлөх хөрөнгө худалдах, худалдан авах гэрээний төсөл /иргэн Б, С нарт/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Лизингийн
гэрээний төсөл /Голомт банкинд/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Төлбөр
барагдуулах гэрээ /Анод банкны зээлдэгчидтэй/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Даалгаварын
гэрээ /Иргэн З-д/</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Хөлсөөр ажиллах гэрээ /Дэлхийг харах цонх ХХК-д/</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Мөн аймгийн төвөөс
алслагдсан сумдууд болох Алтай, Цэнгэл
сумдын иргэдтэй уулзалт, аян зохион
байгуулж, хууль зүйн асуудлаар зөвлөгөө өгөх, Урианхай, Тува, Дөрвөд иргэдийн
хууль зүйн мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор хууль болон хуулчилсан актуудын
агуулга дээр суурилсан, амьдралд хэрэглэхэд зохистой гарын авлага боловсруулж
тараах, тэдний төрөлх хэл, аялга дээр нь асуудлыг тайлбарлан хүргэх,
шаардлагатай үед бичиг баримт боловсруулж өгөх, тэднийг хуулийн байгууллагуудад
төлөөлөх ажлуудыг 2010 онд 2 удаа, 2011 онд 2 удаа тус тус зохион байгуулсан.
Энэ хүрээнд Цэнгэл сумын Тува иргэд амьдардаг багууд болох 4, 6, 7, 8 дугаар
багуудад уулзалт, аян зохион байгуулах ажлыг 2 удаа хийсэн. Мөн Алтай сумын
Улаанхад баг болон сумын төвийн иргэд, Урианхай иргэд оршин суудаг бусад
газруудаар явж аяны ажлаа зохион байгуулсан. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Аяны ажлаа зохион байгуулж явахдаа
бэлдсэн гарын авлага, брошюр зэргээ хүн бүрт тарааж өгч байсан.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.25in;">
<br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Төвийн үйл ажиллагааны
тайлан болон аяны ажлын тайлан, санхүүгийн тайланг цаг тухайд нь гаргаж төслийн
багт хүргүүлсэн. Үүнд</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2010 оны 11, 12 дугаар саруудын үйл ажиллагааны болон
аяны ажлын, санхүүгийн тайланг хүргүүлсэн</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2011 оны 1-12 сар хүртэлх хугацааны ажлын тайланг сар бүр
гаргаж төслийн багт хүргүүлсэн.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2011 оны 8, 9 дүгээр саруудад Баян-Өлгий аймгийн Алтай,
Цэнгэл сумдад аяны ажил зохион байгуулж тайланг хүргүүлсэн.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2011 оны 1, 2, 3, 4 дүгээр улирлуудын ажлын болон
санхүүгийн тайланг тухай бүр явуулж байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Төв нээгдсэнээс хойш нэг жилийн хугацаанд хандсан
иргэдийн талаарх статистик мэдээлэл гаргасан. Үүнийг 2011 оны 12-р сард төслийн
баг Баян-Өлгий аймагт ирж “Эрх зүйн туслалцааны төв” болон “Уугуул иргэдийн
эрх” хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төвд мониторинг шалгалт хийх үед танилцуулсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 0.75in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2012 оны 1-р улирлын ажлын тайланг төслийг багт
хүргүүлсэн.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.25in;">
<br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул иргэдийн эрх”
хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв нь мэдээллийн нөөцийг хуримтлуулах хүрээнд дараах
ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;"><span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;"> Зөвлөх багийн ахлагч Г.Батцэцэг нь хуулийн зөвлөхүүдийг
мэргэжлийн удирдлагаар ханган ажиллаж, шаардлагатай хууль болон эрх зүйн
актуудаар хангаж байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Мөн
хуулийн зөвлөхүүд үйлчлүүлэгчидтэй хуулийн зөвлөгөө өгөхөөс гадна өөрсдийгөө
хөгжүүлэх, мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхийн тулд тогтмол анхаарч ажиллаж байгаа. </span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Энэ
хүрээнд хуулийн зөвлөх Болормаа мэргэжилээ дээшлүүлэхээр магистрт суралцаж
байгаа болно.</span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Хуулийн
зөвлөхүүд иргэдэд түгээмэл хэрэглэгддэг хуулиудад тулгуурлан гарын авлага
боловсруулж хөдөө сумдын малчид болон төвөөр үйлчлүүлсэн иргэдэд тараахаас
гадна төвийнхөө мэдээллийн санд хадгалдаг.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Шинээр батлагдан гарсан хууль болон хуульчилсан актуудыг
цаг тухайд нь мэдээллийн сандаа оруулж байгаа болно.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэдэд зөвлөгөө өгөхдөө
биечлэн уулзаж амаар болон бичиг баримт боловсруулж өгөхөөс гадна харилцаа
холбоо ашиглан зөвлөгөө өгөх зэрэг хэлбэрээр зөвлөгөө өгч байсан. Мөн орон нутгийн
радио болох “Хөгжлийн радио 100 </span><span style="font-size: small; line-height: 115%;">fm</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">”-тай хамтран 2011 оны 3-р улирлын турш сонсогчидтой
радиогоор дамжуулан зөвлөгөө өгөх ажлыг зохион байгуулж хийж байсан. Тус
төвийн хуулийн зөвлөхүүд эрүүгийн хэрэгт итгэмжлэлээр оролцож байгаагүй ба
захиргааны болон иргэний хэрэгт хэд хэдэн удаа итгэмжлэлээр шүүх хуралдаанд
оролцож байсан болно.Үүнд:</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэн М-ийг төлөөлж иргэний хэрэгт хуулийн зөвлөх
Нарантунгалаг оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэн М-ийг төлөөлж иргэний хэрэгт хуулийн зөвлөх
Болормаа оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэн Л-ийг төлөөлж захиргааны хэргийн шүүх хуралдаанд
хуулийн зөвлөх Нарантунгалаг оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэн Д-г төлөөлж захиргааны хэрэгт хуулийн зөвлөх
Болормаа оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Иргэн Ж-г төлөөлж иргэний хэрэгт Ховд аймгийн иргэний
хэргийн шүүх хуралдаанд хуулийн зөвлөх Болормаа оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Мөн иргэн Х, Б-ын эрх зүйн ач холбогдол бүхий үйл явдлыг
тогтоолгох тухай шүүх хуралдаанд хуулийн зөвлөх Болормаа итгэмжлэлээр шүүх
хуралдаанд оролцож байсан.</span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">§<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Хуулийн зөвлөх Нарантунгалаг, Болормаа нар “Анод Банк”
ХК-ыг Баян-Өлгий аймагт төлөөлж ажиллах хугацаанд нийтдээ 14 иргэнээс өр
барагдуулах шүүх хуралдаанд итгэмжлэлээр оролцож банкны хохирлыг барагдуулсан.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Мөн 70.000.000,00 сая
төгрөгөө бусдад залилуулсан гэмт хэргийн хохирогч Б-д /улаанбаатар хотын иргэн/
хуулийн зөвлөгөө өгч, аймгийн цагдаагийн хэлтэс, аймгийн прокурор, аймгийн
шүүх, Улсын Ерөнхий Прокурор, Улсын Ерөнхий Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах
алба зэрэг байгууллагуудад хандаж өргөдөл, гомдол бичиж өгч байсан ба хохирогч
Б-д Баян-Өлгий аймгийн казак өмгөөлөгчид эрх зүйн туслалцаа үзүүлэхээс
татгалзсан ба ховд аймгаас өмгөөлөгч авахад нь зуучилсан. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул
иргэдийн эрх” хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төвийн зөвлөхүүд иргэдийн эрхийг
хамгаалж ажиллах хүрээнд зөвхөн Баян-Өлгий аймгийн төрийн байгууллагуудад
хандахаас гадна бусад аймгууд болох Баянхонгор, Дархан-Уул, Сэлэнгэ, Ховд,
Хэнтий зэрэг аймгуудын шүүх болон бусад байгуулллагуудад хандаж өргөдөл,
гомдол, нэхэмжлэл бичиж өгч байв. Мөн Улсын Дээд Шүүх, Улсын Ерөнхий прокурор,
Улсын Ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба, Шүүхийн шийдвэр
гүйцэтгэх Ерөнхий газар, Цагдаагийн Ерөнхий газар, Хүний эрхийн Үндэсний комисс,
Нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүх, Төрийн албаны зөвлөл, Гадаадын иргэн
Харьяатын асуудал эрхэлсэн газар зэрэг байгууллагуудад хандаж нэхэмжлэл,
өргөдөл, гомдол зэргийг гаргаж байв.</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><b><span lang="MN" style="line-height: 115%;">Дүгнэлт</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул иргэдийн эрх”
хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв нээгдээд нэг жил гаруй ажиллах хугацаанд
Баян-Өлгий аймаг дахь Урианхай, Дөрвөд, Тува иргэдэд тэдний хандсан асуудлаар
хууль зүйн зөвлөгөөг үнэгүй өгч, тэдэнд эрх зүйн бичиг баримт болох нэхэмжлэл,
өргөдөл, гомдол, гэрээ зэргийг боловсруулж өгч, зарим тохиолдолд тэднийг хууль
шүүхийн байгууллагын өмнө төлөөлж ажиллаж байв. Төвөөр үйлчлүүлсэн иргэдийг бүртгэж авч энэ тухай сар бүрийн эцэст
сарын тайландаа хүн бүрээр, хандсан асуудал бүрээр дэлгэрэнгүй бичиж байсан
болно. </span><br />
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Тус төвд
хандсан нийт иргэдийн 15% буюу 60 иргэнд нэхэмжлэл, 50 % буюу 197 иргэнд
өргөдөл, гомдол, 12% буюу 45 иргэнд хүсэлт, тайлбар, 13% хувь 49 иргэнд хууль
тогтоомжоос зөвлөгөө өгсөн, 5% буюу 17 иргэнд бичиг баримт боловсруулж өгсөн.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул иргэдийн эрх”
хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв Хууль зүйн салбарын үйлчилгээг сайжруулах төслийн
хүрээнд ажилладаг ба төслийн хугацаа 2012 оны 12-р сард дуусна. Цаашид тус
төвийнүйл ажиллагааг үргэлжлүүлэн явуулах төсөв байхгүй байгаа болно. Мөн
одоогийн зардлаар тус төвийн үйл ажиллагааг цааш нь үргэлжлүүлэн явуулахад
одоогийн төсөв огт хүрэлцэхгүй байгаа ба дараах төсвийг нэмэх зайлшгүй
шаардлагатай байна. Үүнд: </span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpFirst" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">1.<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Төвийн
ажилчдын цалийн хөлс 120.000 төгрөг ба энэ нь хөдөлмөрийн хөлсний доод
хэмжээнээс бага байгаа тул дээрх цалин хөлсийг одоогийн хөдөлмөрийн хөлсний
доод хэмжээтэй уялдуулан тогтоолглх </span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">2.<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул иргэдийн эрх” хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв нь
иргэдтэй цаашдаа харилцаа холбоо тогтоон ажиллахад ажлын утас шаардлагатай
байгаа тул суурин утас тавьж өгөх </span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpMiddle" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">3.<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Тус төв 2012 онд
Алтай, Цэнгэл сумд руу аяны ажилаар жилд нэг удаа явах санхүүжилттэй
байгаа ба нэг жилд нэг удаа явсанаар малчидтай хүрч ажиллаж чадахгүй байгаа тул
тус сумдууд руу нэг жилд хоёр удаа явах шаардлагатай байна. Иймд дээрх хоёр сум
руу явах аяны тоог шийдвэрлэж, үүнтэй уялдуулан бинзен шатахууны зардлыг
нэмэгдүүлэх.</span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoListParagraphCxSpLast" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; margin-left: 1in; text-align: justify; text-indent: -0.25in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">4.<span style="-moz-font-feature-settings: normal; -moz-font-language-override: normal; font-size-adjust: none; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span><span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">“Уугуул
иргэдийн эрх” хууль зүйн зөвлөгөө өгөх төв түрээсийн байранд ажлаа явуулдаг ба
2012 оноос цааш ажлаа явуулах байраар хангах </span><br />
</div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Times,"Times New Roman",serif; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="MN" style="font-size: small; line-height: 115%;">Тайлан гаргасан: Хуулийн зөвлөх О.Нарантунгалаг</span></div>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-27986201947100511602012-03-24T09:18:00.000-07:002012-03-24T09:19:37.877-07:00МОНГОЛ ТУУЛИЙН БААТРУУДЫН ЭХ ДҮРИЙН ТУХАЙ (1997)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center; vertical-align: baseline;">
<b><span style="color: black;"></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын тууль бол монголчуудаас дэлхийн аман зохиолын эрдэнэсийн санд оруулсан
дорвитой хувь нэмрийн нэг мөн юм. Тэгээд ч Монгол тууль дэлхийн олон орны
судлаачдын анхаарлыг татсаар байдаг билээ. Барагцаалбал 200 орчим жилийн
өмнөөс Монгол ардын туулийг Европ зүгийн эрдэмтэд анх судалж эхэлснээс хойш
өдгөө дэлхийн олон орны судлаачид тал бүрээс нь судалсаар байна. Тэдгээр
эрдэмтэдийн судалгаа нь монгол туулийн зохиомж, уран сайхан, шүлэглэл, хэл найруулга
болон туульд туссан нийгмийн орчин ахуй зэргийг тодруулахад гол төлөв
чиглэгдсэн байна. Бас монгол туулийг сурвалжлан цуглуулах, тэмдэглэн авч
нийтлүүлэх, бусад хэлээр орчуулахад ч ихээхэн анхаарал тавьсаар байна. </span></div>
<a name='more'></a><div style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
Бид энэ
илтгэлд, Монгол ардын баатарлаг туулийн зарим баатруудын эх дүрийн тухай ярих
гэсэн юм. Гэхдээ монгол туулийн баатруудын эх дүрийн тухай асуудлыг урьд нь
ямар нэгэн хэмжээгээр хөндөн судалж байсныг юуны өмнө тэмдэглэвэл зохино. </div>
<div style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монголын
эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн “Гэсэр”-ийн туужийн түүхэн үндсийг судлаад уг туулийн
гол баатар Гэсэр нь угтаа түүхт бие хүнээс эх дүрээ анх авсан бөгөөд цаашдын
хөгжлийн явцдаа уран сайхны дүр болсон гэсэн дүгнэлт хийсэн юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn1" name="_ftnref1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[1]</span></sup></sup></a>.
Бид энэ удаа монгол ардын зарим туулийн баатруудын эх дүрийн тухай авч үзэхдээ,
туулийн баатруудыг түүхт хүмүүсийн дотроос хайх зорилго тавиагүй болно. Харин
баатарлаг туулийн баатруудыг Монгол бөөгийн тэнгэрүүдтэй харьцуулсны үндсэн
дээр монгол туулийн зарим баатрууд нь бөөгийн домог, үзэл ойлголтоос үүсэлтэй
болох талаар саналаа хэлэх гэсэн юм. Ингэхийн тулд эхлээд Монгол бөөгийн
тэнгэрүүдийн талаар бага зэрэг тодруулах шаардлагатай гэж бодож байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
бөөгийн ёсны ойлголтоор бол энэ ертөнцийн уул ус, хүн амьтан, ургамал ногоо
зэрэг бүх юмыг харж хамгаалж, бас эрхшээн захирч байдаг эзэн нь бөөгийн
тэнгэрүүд ажээ. Тэнгэрүүд нь бас хүн амьтныг төрүүлж, үхүүлж чаддаг гэж
ойлгодог байжээ. Бөөгийн тэнгэрүүд нь дотроо баруун зүгийн тэнгэрүүд, зүүн
зүгийн тэнгэрүүд хэмээн 2 бүлэгт хуваагддаг байна. Баруун зүгийн тэнгэрүүд нь
аливаа хүн амьтанд сайн үйл бүтээж, тэднийг харж хамгаалж байдаг бол, зүүн
зүгийн тэнгэрүүд нь ихэнхдээ хүн амьтанд хор хөнөөл учруулж, дайсагнаж байдаг
гэнэ. Түүгээр үл барам зарим зүүний тэнгэр нь хүн амьтны махыг идэж, цусыг нь
сордог махчин араатан шинжтэй гэж ойлгодог. Дээрх бөөгийн тэнгэрүүд нь бүгд тус
тусдаа тодорхой үйлийг эрхэлдэг бөгөөд өөр өөрийн шинж чанартай, оршин суудаг
зүг чигтэй гэж бөөгийн шүтлэгтэн монголчууд ойлгодог байжээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Одоо бид
монгол бөөгийн зарим тэнгэртэй, баатарлаг туулийн хэдэн баатрыг харьцуулан
жишиж үзэхийг оролдоё. Чингэхдээ, эхлээд бөөгийн тэнгэрүүдийн нэр, шинж чанар
зэргийг товч тодорхойлоод, дараа нь холбогдох туулийн баатрыг түүнтэй
харьцуулахыг хичээх болно. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">1. Хажир:
Монгол бөөгийн ёсны ойлголтоор бол, Хажир тэнгэр нь зүүн зүгийн тэнгэрийн нэг
бөгөөд, хүн амьтанд гай учруулдаг догшин тэнгэр аж. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гэтэл
Монгол ардын “Бум Эрдэнэ” хэмээх баатарлаг туульд, Хажир хар хэмээх баатар
гардаг. Хажир хар нь эл туулийн эсрэг дүрийн баатар юм. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цустыг алаад өссөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цулбууртныг хөтлөөд өссөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Долоохон насандаа </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Доргилоод төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хүрсэндээ хөө мөртэй </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харгалдсан (учирсандаа)–даа хар мөртэй </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эр бүгдийг алаад бах нь ханасан</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эм бүгдийг олзлоод сэтгэл нь ханасан</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эрийн сайн Хажир хар<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn2" name="_ftnref2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[2]</span></sup></sup></a> </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">хэмээн түүний бусдад муу үйл
хийдэг харгис догшин чанарыг гаргасан байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">2. Хайр
хар: Энэ тэнгэр нь Монгол бөөгийн зүүн зүгийн тэнгэрийн нэг, догшин тэнгэр
бололтой. Чухам ямар үйл эрхэлдэг тэнгэр болох нь тодорхойгүй байна. Баруун
монголын дөрвөдийн “Хашин цагаан хаан” туулийн гол баатар Хашин цагааны хүү
бол,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Таван живаа албатыг захирсан</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тавин хөх нутагтыг эзэлсэн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эрийн сайн Хайр хар юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn3" name="_ftnref3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[3]</span></sup></sup></a>. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хайр хар
нь энэ туулийн эерэг сайн талын баатар бөгөөд тэрбээр Найгал хар мангас, Хүлэг
хар мангас, Сорогч хар буур зэрэг дайснуудыг дарж, амар сайхан жаргадаг. Хайр
хар нь хар салхи тавьж, луугийн дуу гаргаж, бэлгийн хур оруулдаг увидастай
ажээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бас халх
ардын “Хайрт хар” туулийн баатар нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Найман хүйтэн мөрөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Голын эхэн дээрээс</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хааш хаашаа ерэн таван тохой</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Булар хар чулуунаас</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бутран тэсрээд гарсан</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гуулинтайн чинээ тэвэгтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гурван настай Хайрт хар юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn4" name="_ftnref4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[4]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Мөн
дөрвөд ардын “Хөхөлдэй мэргэн хаан” туулийн баатар Хөхөлдэй мэргэн нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харз ус буцалтал хэлдэг</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хад чулуу хагартал хэлдэг</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хайрт хар хэмээх түшмэлтэй юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn5" name="_ftnref5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[5]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Энд хоёр
зүйлийг тэмдэглэхэд: </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Нэгдүгээрт:
Дээрх гурван туулийн баатрын нэр Хайр хар, Хайрт хар нь цаанаа нэг гаралтай
бөгөөд бөөгийн Хайр хар хэмээх тэнгэрийн нэрээс ирэлтэй бололтой.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хоёрдугаарт:
Хайр хар хэмээх зүүн зүгийн тэнгэрийн уугуул догшин ширүүн шинж байдал нь “Хайрт
хар”, “Хөхөлдэй мэргэн хаан” туульд мэдэгдэм дүрслэгдсэн байхад, “Хашин цагаан
хаан” туульд харин хувьсал үзэж, эерүү байдлаар дүрслэгдсэн байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">3.
Буйдан: Бөөгийн домог ёсоор, Буйдан нь хан хурмаст тэнгэрийн 33 баатрын нэг
бөгөөд баруун зүгийн Бүслүүр цагаан тэнгэрийн хүү юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn6" name="_ftnref6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[6]</span></sup></sup></a>. Бөөгийн үзлээр бол,
тэнгэрийн хүү тэнгэр байдаг ажээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын “Дань хүрэл” туульд нь бие нь хийгээс бүтэж төрсөн заан Буйдан гэдэг
эсрэг баатар гардаг. Заан Буйдан баатар нь Дан хүрэлийн адууг гурван удаа
хулгайлсан учир Дань хүрэл түүнтэй тэмцэж дийлсэн боловч,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харь холын газарт </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хань бололтой</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хатуу их дайсанд</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Туг бололтой </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">хэмээн түүний амийг өршөөж<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn7" name="_ftnref7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[7]</span></sup></sup></a>,
ах дүү бололцоод хамтран дайснаа дардаг байна. Бас Гэсэрийн туульд, Гэсэр хааны
32 баатрын нэг Буйдан баатар гэж гардаг билээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn8" name="_ftnref8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[8]</span></sup></sup></a>. “Дань хүрэл” туульд, Буйдан
баатар нь анхандаа эсрэг баатар байснаа хэргийн явцад сайн талын баатар болж
байгаа бол, “Гэсэр”-ийн Буйдан баатар нь угаасаа эерэг баатраар дүрслэгджээ.
Буйдан баатрын энэхүү байдал нь монгол бөөгийн сайн зүгийн Буйдан тэнгэрийн
шинжийг ямар нэг хэмжээгээр санагдуулж байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">4.
Галзуу: Бөөгийн ойлголтоор, Галзуу тэнгэр нь зүүн зүгийн тэнгэрт багтдаг бөгөөд
хүн амьтанд галзуу өвчин тархаадаг догшин тэнгэр юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn9" name="_ftnref9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[9]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын “Хилэн галзуу баатар” туулийн гол баатар нь Хилэн галзуу юм. Уг туульд,
түүний шинж байдлыг</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гарахаасаа гайтай </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гавал дарахад дуртай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Төрөхөөсөө түйтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Түйтгэр удахад дуртай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Халцарч холцорч болохгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Арван давхар хуйхтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хэмхэрч хамхарч болохгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хорин давхар ястай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хилэн галзуу баатар </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">хэмээн тодорхойлсон байна<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn10" name="_ftnref10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[10]</span></sup></sup></a>.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дээрх
бөөгийн тэнгэрийн нэр нь Галзуу бөгөөд туулийн баатрын нэр нь Хилэн галзуу
гэсэн нь төдий л ноцтой зөрөө биш гэж бодож байна. Хилэн галзуу баатрын хилэн
нь уур хилэнгийн хилэн бөгөөд түүний нэрийн тодотгол үг байснаа яваандаа уг
нэртэй нь хэвшээд хамт хэрэглэгддэг болсон бололтой. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">5.
Хөхөлдэй: Бөөгийн домгоор, Хөхдэй (Хөхөлдэй, Хөхөрдэй ч гэдэг) мэргэн нь аянга
цахилгаан захирдаг бөгөөд газарт буй чөтгөр дээр аянга буулгаж устгадаг
увидастай барууны тэнгэр гэнэ. Бас эхирэд, буриадад түүнийг анчдыг ивээдэг
тэнгэрүүдийн толгой тэнгэр хэмээдэг ажээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын “Хөх халзан морьтой Хөхөлдэй мэргэн хаан” туулийн гол баатар нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хойд зүгийг эзлэн төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хөх халзан морьтой</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хөхөлдэй мэргэн юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn11" name="_ftnref11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[11]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бас
“Гурван настай Гунан улаан баатар”-ын туульд,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Ачтай гэж ард нь хүрээлсэн </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Алдартай гэж дайсан нь сүрдсэн </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хүний сайн Хөхөлдэй мэргэн </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">гэдэг баатар гардаг<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn12" name="_ftnref12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[12]</span></sup></sup></a>.
Дээрх 2 туулийн баатар Хөхөлдэй бол эерэг сайн талын баатрууд юм. Гэтэл “Хорин
дөрвөн салаа эвэртэй Ухаа дөнөн буга” туульд, Баруун хойт зүгийг эзлэн төрсөн
Хөхөлдэй мэргэн хаан, </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гучин гурван баатраа тойруулаад </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Өлөн мэлзэн тайгаа хөтөлж</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Зээрийн хүзүү зэсмэн зээрд морио унаад </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Ерэн алд буугаа барьж ирээд </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">уулын бугуудыг алдаг бөгөөд
дараа нь түүндээ гэмшин буйгаар гардаг<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn13" name="_ftnref13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[13]</span></sup></sup></a>. Энэ туульд, Хөхөлдэй мэргэн
хэдийгээр эсрэг талын баатраар гарч буй боловч хийсэн үйлдээ гэмшиж, түүнийг нь
эерэг талын баатар-бугууд уучилж байгаа нь туулийн баатар Хөхөлдэй нь угтаа
ангийн тэнгэрээс уламжлалтай гэдгийг ямар нэг хэмжээгээр тусгаж байгаа
санагдана. Учир хүн амьтанд ан гөрөөсийг агнуулах, өгөх үйлийг эрхэлдэг ангийн
тэнгэр нь ан амьтны талаас авч үзвэл, зарим тадлаар тэдэнд сөрөг үйлдэл хийдэг
эсрэг этгээд мөн бөгөөд харин анчин хүний талаас үзвэл, ангийн олз хайрладаг
эерэг сайн этгээд болох юм. Дээрх туулиудад Хөхдэй буюу Хөхөлдэйн дээрх
хоёрдмол шинжийг тусгасан гэлтэй байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">6. Зул:
“Гүүний сацалын сударт”,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Зул тэнгэрт хоёр ёс цацнам</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Жил тэнгэрт хоёр ёс цацнам </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">гэжээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn14" name="_ftnref14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[14]</span></sup></sup></a>. Бөөгийн ойлголтоор бол,
Зул нь хүн амьтанд тустай барууны тэнгэрийн нэг бөгөөд түүнийг тахиж байвал
үхэр өсдөг гэнэ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn15" name="_ftnref15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[15]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын хэдэн туульд Зул нэртэй буюу Зул оролцсон баатар гарч байна. “Зул алдар
хаан тууль”-д,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гаднаас эвдээд ордог</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дай дайснаа номхоруулж</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дотроос эвдээд гардаг</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Гай зэтгэрийг хамгаалах</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эзэн болоод төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эрийн сайн Зул алдар хаан </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">хэмээн
өгүүлжээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn16" name="_ftnref16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[16]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 0.5in; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Жангарын туульд,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эрдэнийн энэ цагт </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Энэ олон бурхадын шажин дэлгэрсэн цагт </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тахь Зул хааны үлдэл</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тамсаг Бумба хааны ач </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Үеийн өнчин Жангар </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">гэх буюу
басхүү</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дөрвөн тивийн нэгэнд байдаг</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Догшин цагаан Зул хааны тухай дурьджээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn17" name="_ftnref17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[17]</span></sup></sup></a>.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бас “Хан
Чингэл баатар” туульд, Төр зул хэмээх нэгэн баатар гардаг байна<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn18" name="_ftnref18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[18]</span></sup></sup></a>.
Дээр дурдсан туулийн баатрууд нь эерэг дүрийн баатрууд байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">7. Цагаан
өвгөн: Ар хорчины шарын бөөгийн дуудлаганд,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хар нохой дагуулсан хи, хи</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эл лан их тэнгэр</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хамаг далайг эргэгч</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цагаан өвгөн тэнгэр<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn19" name="_ftnref19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[19]</span></sup></sup></a> гэж өгүүлдэг байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Судлаач
Мансан Цагаан өвгөн нь монгол бөөгийн баруун зүгийн 55 тэнгэрийн нэг гэж
тодорхойлжээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn20" name="_ftnref20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[20]</span></sup></sup></a>.
Монгол ардын “Баян цагаан өвгөн” туулийн баатар нь, </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Таван зүсэм малаар </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Таг төгс төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Арван цагаан уулын </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эзэн болоод төрсөн </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Баян цагаан өвгөн юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn21" name="_ftnref21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[21]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Мөн
“Аргил цагаан өвгөн” туулийн гол баатар нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тойроод ордог торц үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эргээд ордог эрц үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Элсэн бөөрөг нутгаа эзлээд төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Алтайн эзэн </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Аргил цагаан өвгөн болой<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn22" name="_ftnref22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[22]</span></sup></sup></a>. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Энэ хоёр
туулийн баатар Баян цагаан өвгөн, Аргил цагаан өвгөн нь эерэг талын баатрууд
бөгөөд анхандаа баян, аргил нь нэрийн тодотгол, чимэг үг, жинхэнэ нэр нь цагаан
өвгөн байсан бололтой. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">8. Одон
цагаан: Баргын шарнууд бөөгийн дуудлаганд, </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бор тэрмэн үүдтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дун тэнгэрийн галбиртай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Байгуул одон цагаан тэнгэр гэж гардаг байна<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn23" name="_ftnref23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[23]</span></sup></sup></a>.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Зарим
судлаачид Одон цагаан тэнгэр бол атаа арван гурван тэнгэрийн нэг, өмнө зүгт
залардаг хэмээжээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn24" name="_ftnref24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[24]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харин
“Жангар” туульд гардаг Одон цагаан хэмээх баатар нь Жангарын эсэргүүцэл этгээд
Заан тайж хааны зүүн биеийг ахалдаг гэж өгүүлдэг<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn25" name="_ftnref25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[25]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">9. Алтай:
Бөө мөргөлийн нэгэн бичигт, </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Өвчин эмгэг үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хулгай дээрэм үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дайн дажин үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Мөндөр хяруу үгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Чоно нохойн аюулгүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цас зудын гамшиггүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Адуу мал тарган сайхан байхыг </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Агуу их </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Алтай тэнгэрт даатган залбирдаг тухай өгүүлсэн ажээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn26" name="_ftnref26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[26]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Үүнээс
үзвэл, Алтай нь монгол бөөгийн баруун зүгийн тэнгэрийн нэгэн тэнгэрийн нэр
ажээ. Монгол туулиудад, Алтай гэдэг нэр оролцсон нэртэй баатрууд гарч байна.
“Алтай ноён галуу хүү” туулийн гол баатар нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Арван найман ханатай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Далан найман òэрэмтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Давхар ширмэн байшинтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Арван найман настай </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Алтай ноён галуу хүү юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn27" name="_ftnref27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[27]</span></sup></sup></a>. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тэрбээр
Алтай галуу хүү дөшийн чинээ нүдòэй, довын чинээ толгойтой, том хар мангастай
тэмцэлдэн дийлээд, амар сайхандаа жаргадаг. Мөн “Арван гурван настай Алтай
сүмбэ хүү” туулийн баатар Алтай сүмбэ нь газрын Хар хүрэмийг атган амаржиж
байгааг өгүүлдэг<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn28" name="_ftnref28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[28]</span></sup></sup></a>.
Дээрх туулийн баатрууд нь сайн талын дүр юм.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">10.
Шуумар: Бөөгийн домог ёсоор, хурмаст тэнгэр 33 баатартай бөгөөд тэдний нэг нь
Бургуй шуумар, нөгөө нь Эрчин Шуумар юм. Эрчин Шуумарын эцэг нь баруун зүгийн
55 тэнгэрийн нэг Оёдол цагаан тэнгэр ажээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn29" name="_ftnref29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[29]</span></sup></sup></a>. “Гэсэр” туульд Гэсэр хааны
баатрын нэг нь Шуумар баатар билээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn30" name="_ftnref30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[30]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">11.
Баянцагаан: Баянцагаан тэнгэр бол барууны тэнгэрийн нэг бөгөөд баруун өмнө зүгт
залардаг ажээ<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn31" name="_ftnref31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[31]</span></sup></sup></a>.
Баруун монголын Урианхай ардын “Баянцагаан өвгөн” туулийн сайн талын гол баатар
нь Баянцагаан юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn32" name="_ftnref32" style="mso-footnote-id: ftn32;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[32]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">12. Бум:
Халхын бөөгийн дуудлаганд,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Баруун урд зүгээс</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цас цагаан уулаар нутагтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цанхил цагаан бөө нар удамтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Цанхилдай цагаан удганаас эхтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Долоодын долоон үеийн бөөнөр</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Туж таван хошуу нутагтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Дөрвөлжин улаан ууланд суудалтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хар дархад багштай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Далан таван хөх үүлэн хаялганаас цахилсан</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Сая сая Бум хар тэнгэр гэж өгүүлдэг байна<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn33" name="_ftnref33" style="mso-footnote-id: ftn33;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[33]</span></sup></sup></a>.
</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харин Бум
нь аль зүгийн тэнгэр болох нь одоогоор тодорхойлсон зүйлгүй байна. Монгол ардын
“Бум эрдэнэ” туульд, </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Баруун хойт зүгийн дарлаганд </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тэнгэртэй тэрслээд төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тэсгэлгүй сайндаа доргилоод төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Газартай гацалдаад төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бурхан хан аавтай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бурам хатан ээжтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бум
Эрдэнийн баатарлаг явдлыг магтан дуулдаг<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn34" name="_ftnref34" style="mso-footnote-id: ftn34;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[34]</span></sup></sup></a>. Энд Бум хар тэнгэр баруун
урд залардаг, Бум Эрдэнэ баатар баруун хойт зүгийг эзэлдэг тухай ойролцоо гарч
байгаагаас үзвэл Бум нь баруун зүгийн тэнгэр бололтой. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">13. Эзэн:
Эзэн тэнгэр нь атаа арван гурван тэнгэрт багтдаг бөгөөд тайлга тахилгын эзэн
бололтой. Тэрбээр баруун өмнө зүгт оршдог хэмээдэг ажээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монголын
“Эзэн тэнгэр хаан” туулийн баатар нь,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Аргагүй сүр жавхлант</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Сүмбэр цагаан уулын</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хөтөргөнд төрсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Баруун зүүнийг эзэгнэн төðсөн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Эзэн тэнгэр хаан юм<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn35" name="_ftnref35" style="mso-footnote-id: ftn35;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[35]</span></sup></sup></a>.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">14. Хан
хар (Харангуй): Монгол бөөгийн дуудлаганд,</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хүдэр чулуун цээжтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хүрэл чулуун бөгстэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хангайн модон уяатай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хар цусан сэржимтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Зуун ламын цусаар унд хийсэн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Мянган бандийн толгойгоор молцог хийсэн</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хадан хошуу дамжлагатай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Харуй бүрийд гүйдэлтэй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хар хэрээ дагуултай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Халтар баавгай унаатай</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тоймог толгойтныг хардаггүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Тойн хуврагийг үздэггүй</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin: 0in 0in 0.0001pt 56.7pt; text-align: justify; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хан хар тэнгэр<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn36" name="_ftnref36" style="mso-footnote-id: ftn36;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[36]</span></sup></sup></a> гэж гардаг. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Энэ нь
зүүн зүгийн догшин тэнгэрийн нэг юм. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Монгол
ардын “Хан харангуй” туулийн гол баатар Хан харангуй нь биеэ хожгор заарт
хөвгүүн, унасан хүлгээ хамуутай даага болгодог увидастай бөгөөд хүний махыг идэж,
цусыг уудаг зэргээрээ Хан хар тэнгэртэй ойролцоо шинж чанартай байна<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftn37" name="_ftnref37" style="mso-footnote-id: ftn37;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 11pt; line-height: 115%;">[37]</span></sup></sup></a>.
“Хан харангуй” туулийн харангуй нь харанхуй буюу хар гэсэн үгээс үүсэлтэй
бололтой. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бид дээр
бөөгийн тэнгэрүүдтэй Монгол ардын зарим туулийн баатрыг харьцуулан үзэхийг
оролдлоо. Одоо энэхүү оролдогынхоо дүнд үндэслэн дараахь хэдэн зүйлийг хэлж
болмоор байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">1. Бидний
судалгаанд хамрагдсан монгол ардын 17 туулийн 23 баатар нь бөөгийн 14 тэнгэрийн
нэртэй буюу тэдний нэр оролцсон нэртэй байгаа нь тогтоогдлоо. Тэгэхдээ бөөгийн
тэнгэрүүд нь нэрээ нэлээд тогтвортой хадгалсан байхад туулийн баатруудын нэрэнд
олон тодотгол чимэг үг нэмэгдсэн байна. Тууль бол уран сайхны бүтээл учир тийм
өөрчлөлт байх нь зүйн хэрэг гэж бид бодож байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">2.
Бөөгийн тэнгэрийн нэртэй буюу тэдний нэр оролцсон нэртэй туулийн баатруудын
ихэнх нь нэрийг нь зүүсэн тухайн тэнгэрийнхээ шинж чанартай адил буюу ойролцоо
зан төлөвтэйгээр туулиудад дүрслэгдсэн байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">3. Хүнд
хортой муу үйл хийдэг зүүн зүгийн догшин тэнгэрүүдийн нэртэй туулийн баатруудын
дийлэнх олонх нь уг туулийнхаа эсрэг баатраар дүрслэгдсэн бол, хүн, амьтныг
хамгаалж хардаг гэх баруун зүгийн тэнгэрүүдийн нэртэй баатрууд нь гол төлөв
эерэг сайн талын баатар болж туульд гарч байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">4.
Бөөгийн тэнгэрийн нэртэй буюу ойролцоо нэртэй туулийн баатруудын зарим нь
тухайн тэнгэрийнхээ залардаг гэх тэр зүг чигийг эзлэн суудаг болох нь
ажиглагдав. Ийнхүү монголын бөөгийн зарим тэнгэрүүдтэй туулийн тодорхой
баатруудын нэр, шинж байдал, зан араншин адил буюу ойролцоо байгааг зөвхөн
тохиолдлын зүйл мэтээр тайлбарлах нь хангалтгүй гэж бид үзэж байна. Чингээд бид
дараах саналыг та бүхэнд сонордуулахыг хүсч байна.</span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Нэгдүгээрт:
Монгол ардын баатарлаг тууль анх үүсэхдээ, тухайн үеийнхээ бөөгийн домог,
бөөгийн тэнгэрүүдийн шинж төрх, тэдний хоорондын явдалд үндэслэж буй болсон.
Тухайлбал, бөөгийн тэнгэрүүдийн хоорондын зөрчил тэмцэл нь анхандаа баатарлаг
туулийн зохиомж, үйл явдлын үндэс болж, бөөгийн тэнгэрүүд нь уг туулийн
баатруудын эх дүр нь болж өгсөн байна. Тийм ч учраас Монгол бөөгийн тодорхой
тэнгэрүүдийн нэр, шинж төрх, зан араншинг ямар нэгэн хэмжээгээр өөртөө тусгаж
хадгалсан туулийн баатрууд өдгөө бидний үед уламжлан ирсэн байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Хоёрдугаарт:
Дээр өгүүлсэн зүйлсийг нэгтгэн үзвэл, монгол ардын баатарлаг туулийг уг гарлаар
нь бөөгийн (шашны) үүсэлтэй туулиудын
төрөлд багтаан үзэж болохоор байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол баатарлаг туульс шинэ
тулгар үүсч, улмаар хэлбэршин төлөвшиж өөрийн үндсэн дүр төрхөө олоход нь
бөөгийн үзэл ойлголт, яруу найргийн зүйлс нь түүний төлжин хөгжих анхны хөрс
суурь нь болж өгчээ. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 14.15pt; vertical-align: baseline;">
<span style="color: black;">Бид энэ
саналыг дэвшүүлэхдээ, монгол баатарлаг туульс анх үүсч хөгжихдөө, бөөгийн
үзэл ойлголтоос уламжлан авсан тэрхүү
зүйлс нь цаашдын хөгжлийн явцад ямар нэг хэмжээгээр хувьсал үзсэнийг басхүү үгүйсгэхгүй байна. </span></div>
<div class="MsoNormal" style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; line-height: normal;">
<br /></div>
<div style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
<br />
<hr align="left" size="1" width="33%" />
<div id="ftn1" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref1" name="_ftn1" style="mso-footnote-id: ftn1;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[1]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;"> </span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">Ц</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">.</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">Дамдинсүрэн</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;"> “</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">Исторические</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;"> </span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">корни</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;"> </span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">Гэсэриады</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">” </span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">М</span><span style="font-size: 9pt; line-height: 120%;">., 1957</span></div>
</div>
<div id="ftn2" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref2" name="_ftn2" style="mso-footnote-id: ftn2;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[2]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Бум</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Эрдэнэ</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Катуу</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1985 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
44.</span></div>
</div>
<div id="ftn3" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref3" name="_ftn3" style="mso-footnote-id: ftn3;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[3]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Халх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1967 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
121</span></div>
</div>
<div id="ftn4" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref4" name="_ftn4" style="mso-footnote-id: ftn4;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[4]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Мөн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тэнд</span></div>
</div>
<div id="ftn5" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref5" name="_ftn5" style="mso-footnote-id: ftn5;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[5]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Дөрвөд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Катуу</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1996 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
98.</span></div>
</div>
<div id="ftn6" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref6" name="_ftn6" style="mso-footnote-id: ftn6;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[6]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Л</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Хурцбаатар</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөө</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">мөргөлийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ерэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">есөн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тэнгэрийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тухай</span><span style="font-size: 9pt;">”
-// ”</span><span style="font-size: 9pt;">Өвөр</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">их</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">сургууль</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">сэтгүүл</span><span style="font-size: 9pt;">
1987 </span><span style="font-size: 9pt;">№</span><span style="font-size: 9pt;">
1 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
75-82.</span></div>
</div>
<div id="ftn7" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref7" name="_ftn7" style="mso-footnote-id: ftn7;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[7]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Дань</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">хүрэл</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Катуу</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1988 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
77.</span></div>
</div>
<div id="ftn8" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref8" name="_ftn8" style="mso-footnote-id: ftn8;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[8]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ц</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Дамдинсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Гэсэр</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1986 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
58.</span></div>
</div>
<div id="ftn9" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref9" name="_ftn9" style="mso-footnote-id: ftn9;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[9]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">С</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Ю</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Неклюдов</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Геройческий</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">эпос</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">монгольских</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">народов</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">М</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1984 </span><span style="font-size: 9pt;">стр</span><span style="font-size: 9pt;">
37.</span></div>
</div>
<div id="ftn10" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref10" name="_ftn10" style="mso-footnote-id: ftn10;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[10]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Халх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1991 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
83</span></div>
</div>
<div id="ftn11" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref11" name="_ftn11" style="mso-footnote-id: ftn11;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[11]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Дөрвөд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Катуу</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1996 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
97.</span></div>
</div>
<div id="ftn12" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref12" name="_ftn12" style="mso-footnote-id: ftn12;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[12]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">баатарлаг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1982 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
50.</span></div>
</div>
<div id="ftn13" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref13" name="_ftn13" style="mso-footnote-id: ftn13;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[13]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">баатарлаг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1982 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
67-71.</span></div>
</div>
<div id="ftn14" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref14" name="_ftn14" style="mso-footnote-id: ftn14;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[14]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ц</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Дамдинсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">уран</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зохиолын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дээж</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зуун</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">билэг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">оршивой</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1979 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
97.</span></div>
</div>
<div id="ftn15" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref15" name="_ftn15" style="mso-footnote-id: ftn15;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[15]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Л</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Хурцбаатар</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөө</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">мөргөлийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ерэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">есөн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тэнгэрийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тухай</span><span style="font-size: 9pt;">.
-// ”</span><span style="font-size: 9pt;">Өвөр</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">их</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">сургууль</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">сэтгүүл</span><span style="font-size: 9pt;">
1987 </span><span style="font-size: 9pt;">№</span><span style="font-size: 9pt;">
1 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
79.</span></div>
</div>
<div id="ftn16" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref16" name="_ftn16" style="mso-footnote-id: ftn16;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[16]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Арван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">гурван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">хүлгийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дуун</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ж</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Цолоо</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1982 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
392.</span></div>
</div>
<div id="ftn17" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref17" name="_ftn17" style="mso-footnote-id: ftn17;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[17]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Жангар</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1963 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
11, 46, 54-56.</span></div>
</div>
<div id="ftn18" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref18" name="_ftn18" style="mso-footnote-id: ftn18;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[18]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">баатарлаг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1982 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
83-84.</span></div>
</div>
<div id="ftn19" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref19" name="_ftn19" style="mso-footnote-id: ftn19;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[19]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Содном</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Хар</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зүгийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөөгийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дуудлагын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тухай</span><span style="font-size: 9pt;">”
-// “</span><span style="font-size: 9pt;">Монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">судлал</span><span style="font-size: 9pt;">”</span></div>
</div>
<div id="ftn20" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref20" name="_ftn20" style="mso-footnote-id: ftn20;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[20]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Мансан</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөө</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">мөргөл</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">Хөх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">хот</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1990 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
62.</span></div>
</div>
<div id="ftn21" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref21" name="_ftn21" style="mso-footnote-id: ftn21;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[21]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ж</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Цолоо</span><span style="font-size: 9pt;">,
</span><span style="font-size: 9pt;">У</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Загдсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Баруун</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">баатарлаг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">туульс</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1966 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
39.</span></div>
</div>
<div id="ftn22" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref22" name="_ftn22" style="mso-footnote-id: ftn22;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[22]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Р</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Нарантуяа</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Аргил</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">цагаан</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">өвгөн</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
185 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
9.</span></div>
</div>
<div id="ftn23" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref23" name="_ftn23" style="mso-footnote-id: ftn23;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[23]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Содном</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Хар</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зүгийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөөгийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дуудлагын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тухай</span><span style="font-size: 9pt;">”
-// “</span><span style="font-size: 9pt;">Монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">судлал</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
86.</span></div>
</div>
<div id="ftn24" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref24" name="_ftn24" style="mso-footnote-id: ftn24;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[24]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Л</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Хурцбаатар</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Хатиганы</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">арван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">гурван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">атаа</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тэнгэрийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тайлга</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">Хайлаар</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1987 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
31.</span></div>
</div>
<div id="ftn25" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref25" name="_ftn25" style="mso-footnote-id: ftn25;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[25]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Жангар</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1963 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
11, 66-68.</span></div>
</div>
<div id="ftn26" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref26" name="_ftn26" style="mso-footnote-id: ftn26;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[26]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Г</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Хишигтогтох</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">эртний</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">утга</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зохиолын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">судлал</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">Хайлаар</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1988 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
193.</span></div>
</div>
<div id="ftn27" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref27" name="_ftn27" style="mso-footnote-id: ftn27;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[27]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Халх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1991 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
30.</span></div>
</div>
<div id="ftn28" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref28" name="_ftn28" style="mso-footnote-id: ftn28;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[28]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Халх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1991 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
58.</span></div>
</div>
<div id="ftn29" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref29" name="_ftn29" style="mso-footnote-id: ftn29;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[29]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Л</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Хурцбаатар</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хатиганы</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">арван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">гурван</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">атаа</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тэнгэрийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тайлга</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хайлаар</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1987 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
62.</span></div>
</div>
<div id="ftn30" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref30" name="_ftn30" style="mso-footnote-id: ftn30;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[30]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ц</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Дамдинсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Гэсэр</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1986 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
58.</span></div>
</div>
<div id="ftn31" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref31" name="_ftn31" style="mso-footnote-id: ftn31;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[31]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Мансан</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бөө</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">мөргөл</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хөх</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">хот</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1990 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
60.</span></div>
</div>
<div id="ftn32" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref32" name="_ftn32" style="mso-footnote-id: ftn32;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[32]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ж</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Цолоо</span><span style="font-size: 9pt;">,
</span><span style="font-size: 9pt;">У</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Загдсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Баруун</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">баатарлаг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">туульс</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1966 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
39-40.</span></div>
</div>
<div id="ftn33" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref33" name="_ftn33" style="mso-footnote-id: ftn33;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[33]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">аман</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зохиолын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дээж</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бичиг</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1978 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
110.</span></div>
</div>
<div id="ftn34" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref34" name="_ftn34" style="mso-footnote-id: ftn34;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[34]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Бум</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Эрдэнэ</span><span style="font-size: 9pt;">.
</span><span style="font-size: 9pt;">Хэвлэлд</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">бэлтгэсэн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Б</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Катуу</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1985 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
44.</span></div>
</div>
<div id="ftn35" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref35" name="_ftn35" style="mso-footnote-id: ftn35;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[35]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Монгол</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">ардын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">тууль</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1989 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
95.</span></div>
</div>
<div id="ftn36" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref36" name="_ftn36" style="mso-footnote-id: ftn36;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[36]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">Ц</span><span style="font-size: 9pt;">.</span><span style="font-size: 9pt;">Дамдинсүрэн</span><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Монголын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">уран</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зохиолын</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">дээж</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">зуун</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">билэг</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">оршивой</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1979 </span><span style="font-size: 9pt;">тал</span><span style="font-size: 9pt;">
195.</span></div>
</div>
<div id="ftn37" style="mso-element: footnote;">
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<a href="http://www.blogger.com/blogger.g?blogID=1337791867678974300#_ftnref37" name="_ftn37" style="mso-footnote-id: ftn37;" title=""><sup><sup><span style="color: black; font-size: 12pt; line-height: 115%;">[37]</span></sup></sup></a><span style="font-size: 9pt;">
“</span><span style="font-size: 9pt;">Эрийн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">сайн</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">хан</span><span style="font-size: 9pt;">
</span><span style="font-size: 9pt;">харангуй</span><span style="font-size: 9pt;">”
</span><span style="font-size: 9pt;">УБ</span><span style="font-size: 9pt;">.,
1986</span></div>
<div class="BasicParagraph" style="line-height: normal; text-align: justify;">
<br /></div>
</div>
</div>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-57088024795073936282012-03-23T09:07:00.002-07:002012-03-24T09:20:33.259-07:00Ванчингийн Суранхүү багш Монгол Улсын гавьяат багш боллоо<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKkpVILVtMIQjumevX8RMh6IDmTwvnzd9dlrl1MHOPVKx_AhZcWNhwKXVb7msrbTgWeSI8nyXm4pPNdN5csadboIaH1Au-WPJRgV8aHGOOpoms5Qh1nkIl6flNu8LWj_lCRKE7K0BpZHk/s1600/562411_3475302810675_1180686492_n.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgKkpVILVtMIQjumevX8RMh6IDmTwvnzd9dlrl1MHOPVKx_AhZcWNhwKXVb7msrbTgWeSI8nyXm4pPNdN5csadboIaH1Au-WPJRgV8aHGOOpoms5Qh1nkIl6flNu8LWj_lCRKE7K0BpZHk/s1600/562411_3475302810675_1180686492_n.jpg" /></a></div>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="text-align: justify;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}"><span style="font-weight: normal;">Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж <b>Монгол Улсын гавьяат багш</b> цолоор Баян-Өлгий аймаг дахь Монгол, Туркийн хамтарсан сургуулийн Монгол хэл уран зохиолын багш Ванчингийн Суранхүүг шагналаа. </span></span></h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="text-align: justify;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}"><span style="font-weight: normal;">Суранхүү багшдаа амьдралд нь аз жаргал, эрүүл энх хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе!</span></span></h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="text-align: justify;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}"><span style="font-weight: normal;"><a name='more'></a>зарим сэтгэгдлээс ... </span></span></h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal; text-align: justify;">
<a href="http://sonin.mn/news/culture/1448">http://sonin.mn/news/culture/1448</a> </h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal; text-align: justify;">
sain uu Suranhuu manai angias torson anhnii gaviyatdaa als holiin
amerikaas bayar hurgej er hurga gedeg martagdsan hellegeer tsoliig chini
milaay aaviinhaa neriig toriin ordond duudalsan chi shuu angiin ohin
chini
ene amjilt gargahad chini tushig bolj baisan hanid chini sain saihan
buhniig husen irooe</h2>
<h2 class="uiStreamMessage uiStreamHeadline" style="font-weight: normal; text-align: left;">
<div class="actorDescription actorName" data-ft="{"type":2}">
<a data-hovercard="/ajax/hovercard/user.php?id=100000377425284" href="http://www.facebook.com/gansuren.altanbagana">Gansuren Altanbagana</a></div>
</h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal; text-align: left;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}">Surankhuu
hemeeh egel jiriin ene gunduugui saihan mongol er hun uuriin nur ih
hudulmur, urianhai, durvud, tuba, kazak undestnii olon zuun huuhduuded
erdem bolovsorol ezemshuulj gariin ganzgand huliin duruund hurgesen
ajilaa tur zasagtaa uneluulsend mash ih bayartai bna. <br /> <br /> Tand bolon tanii ger buld az jargal husie</span></h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal; text-align: left;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}"> </span></h2>
<h2 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal; text-align: justify;">
</h2>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-65321872879160645682012-03-22T05:40:00.003-07:002012-03-24T09:20:06.035-07:00Монголын нүүдлийн соёл иргэншил дэлхийн соёл иргэншилд гүйцэтгэсэн үүрэг<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
О.Цэвэгдорж Доктор /PhD/ профессор<br />
<br />
<b>Түлхүүр үг</b>: Монголчууд дэлхийн соёл иргэншилд чухам юу юугаар нэрээ гаргаж ямар хувь нэмэр оруулсан бэ?<br />
<b>Товч утга:</b> Соёл иргэншлийн нүүдэлчин монгол маяг, монголын нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн онцлог шинж, өрнө дорнын орнуудын соёл иргэншилд ямар түүхэн нөлөө үзүүлж, хувь нэмэр оруулсныг тодруулах.<br />
<a name='more'></a><br />
Хүн төрөлхтний соёл иргэншил бол асар баян сан буюу түүхэн дэвшлийн олон үе шат багтаасан их хөлгөн намтар юм. Зах хязгааргүй гариг эрхсийн ертөнцийн нэгэн цаг болсон манай гаригийн тогтоц дээр хүмүүсийн нэмсэн гол зуйл нь түүний соёл иргэншил билээ.<br />
Энэхүү соёл иргэншилд янз бүрийн ундэс угсааны ард түмэн бур өөрийн гэсэн нэрээ оруулж, хувь нэмрээ өргөсөөр иржээ.<br />
Соёл иргэншлийн нуудэлчин монгол маяг гэдэг өвөрмөц бодит хэлбэрийг монголчууд өөрийн нийтээр хэрэглэх ойлголт, томъёоллыг бий болгожээ.<br />
Хүн төрөлхтний аж төрж ирсэн арга замыг ерөнхийд нь нүүдлийн, суурьшмал гэж хоёр хувааж болно. Гэвч энэхүү хоёр янзын арга зам нь бие биедээ харилцан шингэх, дотоод хөдөлгөөний тасралтгүй уйл явцыг ямагт агуулж байв. Тэрхүү нүүдэлчин загварын гол дүр төлөв нь байгаль, хүн, мал аж ахуйн өвөрмөц харилцан шүтэлцээг илэрхийлнэ. Байгаль нь унаган төрхөө хадгалах, хүн нь байгаль, мал хоёрынхоо зохистой холбоос байх, мал нь бэлчээрийн шинж агуулах онцлог энд товойн харагдана. Нүүдэл, бэлчээр, мал, малчин энэ дөрвөн нэр, үйл амьдрал туухийн бух хуудсыг, соёл иргэншлийн урт намтрыг бичилцэж хөдөлмөрийн малчин монгол хуваарийг буй болгосныг хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн аян замд оруулсан нэгэн төрөл хувь нэмэр гэж үзэх бүрэн үндэстэй.<br />
Монголчууд бие даан оршин тогтносоор ирсэн эх нутгийн улс үндэстний хувьд ч уг соёл иргэншлийн нүүдэлчин шинжийг төлөөлж, өнөөг хүртэл төрөлх сонгодог утгаар нь хадгалсаар явна. Хүн хоорондын харилцаа, нүүдлийн аргаар орших нутаг усны хамтын эзэмшлийн соёл, малчин хүн мал хоёрын харилцан шүтэлцэх арга, хүн байгаль хоёрын зохициол, монгол хүний аж төрөх арга ухааны тууштай сонголтын үзэл баримтлал энэ бүхэн өөрийн цогцолбор шинжээр уул сонгодог монгол маягийг бүтээжээ.<br />
Хүн төрөлхтний хөгжилд Монголын нүүдэлчдийн гүйцэтгэсэн үүргийн тухай асуудал нь 1/Иргэншил судлалын, 2/түүхэн соёл судлалын гэсэн хоёр шалгууртай гэж узэж болох юм. Иргэншил судлаач, соёл судлаачдын бичсэнээс үзэхэд иргэншил материаллаг, соёл оюунилиг, иргэншил хатуу догшин, соёл эсвэргүү зөөлөн, иргэншил хайр найргүй, соёл, хүнлэг энэрэнгүй шинжтэй гэж тодорхойлжээ.<br />
Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн буюу глобаль хөгжлийн үүднээс үзэх юм бол дэлхийн хөгжилд ХШ зууны үеийн Монголчуудын гуйцэтгэсэн үүргийг нааштай үнэлж болох талтай. Хэрэв хүний нийгмийг нэгэн бүхэл организм гэж үзэж, түүний дотоодод нэгдэх, задрах, төрөх, устах, хөгжих, уруудах зэрэг эсрэг тэсрэг үйл явц хөгжлийн гол хөдөлгүүр нь болж байдгийг бодолцвол Чингэс хаан, түүний залгамжпагчдаас Дорно, өрнө зүгт хийсэн аян дайнууд нь тухайн нийгмүүд дэх хуучирч доройтсон эд эсийн мөхлийг түргэтгэж амьдрах чадвартай эд эсийг нь сэргээж, уул нийгмийг эрүүлжүүлж, чийрэгжүүлж, амьдрах чадварыг нь дээшлүүлсэн гэдгийг гадаадын зарим судлаачид ч тэмдэглэдэг.<br />
Харин уг үзэгдэлд соёл судлалын үүднээс хандвал, тухайн ард түмний олон зуун жилийн турш бүтээсэн соёлын асар их үнэт зүйлсийг бүрэлгэн сүйтгэж, энэрэх, нигүүлсэх хүнлэг ёсны эсрэг үйлдсэн том гэмт хэрэг байсан гэж узэж болно. Энэ талаас нь харвал аливаа дайн ямагт соёлын эсрэг хөнөөлт шинжийг агуулсан байдаг. Зөвхөн Монголчуудын төдийгүй, түүнээс өмнө болон хойно гарсан, түүний дотор орчин үед гарч байгаа том жижиг олон дайн бүгд ийм шинжтэй байсан, одоо ч тийм шинжтэй байна.<br />
Ерөөс хүний нийгмийн урагшлан давших хөдөлгөөн нь өдөлт, хариу хоёрын харилцан шүтэлцээнд урагшлан хөгждөг бөгөөд орших, эс оршихын асуудлыг дэвшүүлэн тавьсан байгаль, нийгмийн хүнд сорилт, өдөлтийн ачаар дэвшил хөгжил гардаг тухай өрнөдийн их сэтгэгчдийн нэг А.Тойнбийн онолын үүднээс түүхийг харахад тал нутгийн "Зэрлэг догшин" нүүдэлчид нэгэн үе Евразийн суурьшмал орнуудын түүхэнд хүнд сорилт, өдөлтийг тулган хүлээлгэж, түүнийг давж гарах арга ухаанд түлхэж, бүтээлч чадлыг нь хурцлан билүүдэж, хөгжлийн өөр шатанд гаргасан нь Монголчууд хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн түүхэнд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үзэх үндэс болдог.<br />
Дэлхийн түүхэнд Монголчууд хэн бүхний мэдэх маргашгүй үл мөрө гаргасан нь Аргын тооллын өмнө II зууны үед Тев Азийн олон нүүдэлчин овог аймгуудыг нэгтгэн хүчирхэг төр улсыг байгуулж, энэ том бүс нутгийн соёл иргэншлийн хөгжилд хүчтэй түлхэц өгсөн Хүннүгийн үеэс эх авч, улмаар "Хамаг Монгол", "Их Монгол улс" түүхийн давцан дээр гарч ирсэн үе буюу XIII зууны үеэс оргил үедээ орсон билээ.<br />
Японы эрдэмтэн зохиолч, түүхч Шиба Рёотаро Монголын эзэнт гүрэн дэлхийн хөгжилд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн талаар тэмдэглэхдээ:<br />
...XIII зууны Монголын байлдан дагууллын улмаас дэлхийн түүх нэгэн шатаар урагш ахисан гэж бодох нь одоо цагт тун шинэ сэргэг мэт санагдана. Тэднийг үзэгдэж эхлэх хүртэл дэлхий ертөнцөд хагарч бутарсан олон тооны туурга тусгаар, жижиг улс аймгууд л зонхилж байлаа.<br />
Монголчуудын Их байлдан дагууллын улмаас дэлхийд ийнхүү их салхи нэвтэрч, дөрвөн зүг, найман зовхист худалдаа арилжаа дэлгэрч, соёлын үүднээс харсан ч янз бүрийн соёл дэлхийн газар оронд соёлох болж, дэлхий ертөнц эрс өөрчлөгдлөө" гэжээ.<br />
Мөн Монгол хаадын толгойлж байсан Юан гүрний үед Хятадын нийгэм урьд хэзээ ч байгаагүй нээлттэй болж, дэлхийн соёл иргэншилтэй олон талаар хэлхээ холбоотой болсон юм. Энэ талаар Хятадын өөрийнх нь түүхч Хун Юн Бин, Жан зэ фэн нар "Хубилай хийгээд Юан улс" хэмээх зохиолдоо бичсэн нь: "Юан улс ба дэлхийн эл улсын хоорондох харилцааг түрүү төрүүдтэй адилтгавал туйлын ихээр хөгжив. Юан улс өмнөд Сүн улсыг мөхөөсний дараа Юан улсаас дундат азийг дамжин Перс, Арабын орнуудтай түүнчлэн европын Эл улсад хүрэн хуурай зам нээсэн төдийгүй нааш цааш явалцах нь их л өргөжин хөгжжээ.<br />
Өмнөд далай ба Энэтхэг далайн хөвө дагуу улс лугаа харилцдаг усан зам нэвтэрлээ ч их л бадарч эхэлсэн юм" гэжээ.<br />
Монголын эзэнт гүрэн хэмээх нүүдэлчдийн хүчирхэг дайнч гүрэн түүхийн тавцан дээр гарч ирээд Дорно өрнө зүгт аян дайны өргөн үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн нь аяндаа дэлхийн бусад улс гүрнүүдийг батлан хамгаалах хучин чадлаа бэхжүүлэх, цэрэг дайныхаа зэвсэг хэрэгсэл, байлдах чадвар, арга тактиктаа яаралтай шинэчлэл хийхэд хургэсэн юм.<br />
Гадаад орны судлаачид, түүний дотор Монголчуудын эрхшээлд байсан орны бичгийн хүмүүсийн нилээд нь Монголын ноёрхлын үеийг бүхэлд нь хараар будахыг чармайдаггүй нь дэлхийн бусад ард түмний түүхэн хөгжилд манай өвөг дээдэс ямар нэгэн хэмжээгээр эерэг нааштай үүрэг гүйцэтгэснийг зөвшөөрөн хүлээсэн хэрэг юм.<br />
Монголын нүүдэлчдийн түүний дотор Чингэс хааны удам угсааныхан дэлхийн соёл иргэншлийн хөгжилд гүйцэтгэсэн үүргийг гүйцэд судлан харуулъя гэвэл өргөн хүрээтэй ажил шаардагдах нь мэдээж. Чингэс хааны удмын Доголон Төмөрийн ач хүү, улс төрийн зүтгэлтэн, эрдэмт мэргэн Улугбек тэр үедээ дэлхийд гайхуулсан Самарландын алдарт одон орны оргилыг байгуулж, XIII зуунд одоогийн Иран, Ирак, Афганистан, Туркестан зэрэг оронд ноёрхлоо тогтоож байсан Чингэсийн удам Хулагу, Юань гүрний эзэн хаан Хубилай нар эзэгнэн суусан улс гүрэндээ шинжлэх ухаан, соёлыг ихэд хөхиүлэн дэмжиж байсан тухай тэдгээр орны болон гадаад бусад орны түүхчид маргашгүй баримтаар нотолсоор байдаг билээ.<br />
XYI зууны Дэлхийн хамгийн баян, хүчирхэг гүрнийг үндэслэн байгуулж, одоогийн Афганистаны ихэнх, Пакистан, Хойд Энэтхэг 300 шахам жил ноёрхлоо тогтоосон хүмүүс Моголууд байлаа.<br />
Гэтэл "Могол" гэдэг нь хэрэг дээрээ "Монгол" гэсэн үгийн сунжирсан дуудлага гэж судлаачид үздэг. Энэтхэгийн Могол хаадын удам угсааг Монгол хаадын "Алтан" ургаас гарган бичсэн тухай Академич Ш.Бира тэмдэглэсэн байдаг. Их Монголыг үндэслэгч Бабур хаан бол Монгол хаан Төмөрийн үе залгамжлагч бөгөөд түүний үр удмын нэг нь алдарт Тат Махалыг бүээл гэсэн Жахан шах билээ.<br />
Өрнөдийн олонхи оронд дээр үеийн Монголын нэртэй холбоотой юм бүхнийг харанхуй бүдүлэг, харгис хэрцгий хэмээн хараан зүхдэг бол Энэтхэг тийм биш. Монголын үеийн төрийн мэргэн бодлого, засаг засаглал, нутгийн хүнийг албан тушаалд томилж байсан, олон төрлийн шашин мөргөлийг зохицуулан, газар газрын эрдэмтэн мэргэдийг ашиглаж байсан зэрэг өөрчлөлт, шинэчлэлт бүхнийг Монголын Чингэс хааны төрт ёсны уламжлал хэмээн үнэлдэг байна.<br />
Монголын их байлдан дагуулалтын уед Ази, Европ, Ойрхи дорнодын орнуудад үлдсэн монголчууд тэр орныхоо ард түмний соёлд идээшин дасахын зэрэгцээ төрөлх хэл соёлоо ямар нэгэн хэмжээгээр хадгалсаар өдий хүрчээ. Нэгэнт хэл соёлын нь улбаа тасраагүй байгаа бол тэдгээр орны соёлд монгол соёлын хувь нэмэр ямар нэгэн хэмжээгээр байгаа гэсэн үг гэж ойлгож болно.<br />
Монголын нүүдэлчид оршин тогтносон түүхийнхээ бүхий л үеийн туршид арав гаруй бичиг үсэг зохион хэрэглэж ирсэн төдийгүй, анх үүсгэн зохиомжилсон ард түмэн нь өөр соёлд уусан шингэж, уугуул бичгээ орхиж араб бичиг хэрэглэх болсоор олон зуун жил болж байхад тэр орхигдсон уйгур бичгийг хадгалан хямгадаж, эх хэлнийхээ онцлогт тохируулан сонгодог хэмжээнд хүртэл өөрчлөн хөгжүүлж хэрэглэсээр XXI зуунд залгуулсан нь хүн төрөлхтний соёлын түүхэнд оруулсан чухал хувь нэмэр төдийгүй нэгэн зүйлийн гавьяа гэж үзэх бүрэн үндэстэй.<br />
Энэ бүгдээс дүгнэн үзэхэд XIII зууны Монголын нүүдэлчид хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн түүхэнд эерэг ба сөрөг, дэвшилтэй ба харгис хоёр тал бүхий томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн үнэн бодитой түүх мөн.<br />
Түүнчлэн Монголын нүүдэлчдийн туулсан их замын гол үр дүн, дэлхийн соёл иргэншлийн санд ямар байр эзлэхийг нэгэн цогц баримт бөгөөд түүнийг хэн ч өөрчлөн эзэгнэх боломжгүй өөрийн монгол нүүр, царайтай соёл иргэншил юм. <br />
Монгол ёс зүйн мэндлэх намба, гэрлэх ёсон, хүнс хоолоо бэлтгэх арга технологи, үр хүүхэд хойч үеэ хүмүүжүүлэх туршлага сургамж, шашин шүтлэгийн онцлог, хүний сэтгэл зүй, үйл ажлын тууштай ноён нуруу зэрэг амьдрал ахуйн олон баримтлал зэрэг нь соёл иргэншлийн түгээмэл санд багтах бүрэн боломжтой.<br />
Дэлхийн их бага ямар ч улс орон, ард түмэн хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн их санд том, жижиг алин боловч өөрийн хувь нэмрийг оруулсан, оруулсаар байгаа юм. Түүний дотор монголчууд, малчин удмынхны туулсан зам, хийсэн бүтээсэн, санаж сэдсэн бүхэн цөмөөрөө биш ч гэсэн тодорхой хувь нэмэр оруулсан нь дамжиггүй.<br />
Монгол нүүдэлчид малчдын дэлхийн соёл иргэншилд оруулсан чухал хувь нэмэр гэвэл нүүдлийн аргатай, бэлчээрийн мал аж ахуйг урт удаан хугацаанд эрхлэн аж төрж, энэ явцад олж бүтээсэн зүйлс юм. Үүнийг түүхийн шинжлэх ухаанд соёл иргэншлийн даян дэлхийн чиг хандлагын бие даасан нэгэн чиглэл, нэгэн арга хэлбэр гэж үнэлэх нь зүйн хэрэг билээ.<br />
<br />
НОМ ЗҮЙ<br />
1. Батчулуун Б. Соёл иргэншил нүүдэл хоёр хосолдог уу? <br />
"Илтовчоо сонин" 1997 № 22<br />
2. Далай Ч. Монголын түүх, хамаг монгол улс. УБ 1996 <br />
3. Дашдаваа.С Соёл ба бие хүн . УБ. 1988<br />
4. Ишжамц.Н Төв Ази: Нүүдлийн феодализм, нүүдлийн иргэншил <br />
"Манай монгол сэтгүүл" УБ. 1999. № 2<br />
5. Марко Поло Орчлонгийн элдэв сонин УБ. 1987 <br />
6. Намжим.Т Монголын нуудлийн соёл иргэншил <br />
"Манай монгол Сэтгуул" УБ. 2000 № 3<br />
7. Сумъяа Б. Монголын нүүдэлчдийн соёл. Оршихуй, эс оршихуй <br />
УБ1998<br />
8. Сумъяа Б. Монголын нүүдэлчдийн соёл УБ. 200<br />
9. Э.Төмөржав М. Монголын нүүдэлчин. УБ .1999<br />
10. Хавх Н. Монголын соёл иргэншлийн гун ухаан. УБ. 1995<br />
11. Энхтувшин Б. Глобалчлал ба соёл иргэншлийн аюулгүй байдал. УБ.2000<br />
12. Плано Карпини Монголчуудын түүх. УБ. 1988<br />
13. Жуковская Н.Л. Судьба кочевой культуры... Москва 1990<br />
14. Гумилев Л.Н. XII-XIII зууны монголчуудын "Нууц ба "Ил" түүх УБ. 1984<br />
15. Гуревич А.Я. Историческая наука и историческая антропология ....<br />
Вопросы философии М. 1988 № 1</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-12161039420093827402012-03-08T19:41:00.000-08:002012-03-08T19:41:52.977-08:00Урианхайн “Алтан хүрээ” урлаг, спортын VII-р их наадам<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<h6 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}">Урианхайн “Алтан хүрээ” урлаг, спортын<br /> VII-р их наадмын удирдамж<br /> Нэг: Наадмын зорилго, хугацаа <br />
1.1. Монгол улсын ерөнхийлөгчийн 2002 оны 17, 2004 оны 134-р зарилаг,
Засгийн газрын 2005 оны 43, 2007 оны 150, 2009 оны 10-р тогтоолыг үндэс
болгон Урианхайн угсаатны язгуур урлаг, соёлын өвийг сэргээн хөгжүүлэн,
сурталчлан хойч үедээ өвлүүлэн үлдээхэд наадмын зорилго оршино.<br /> 1.2.
Урианхайн “Алтан хүрээ” VII-р их наадмыг 2012 оны 3-р сарын 30, 31, 4-р
сарын 1-ны өдрүүдэд Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын төвд зохион
байгуулна. <a name='more'></a> Хоёр: Урианхайн уламжлалт тоглоом наадгай, ардын урлаг, спортын шалгуур үзүүлэлт<br /> 2.1. Спортын төрөл<br /> 2.1.1.Аймаг, сум бүрээс 2 бөх тойргоор барилдана.<br /> 2.1.2.Урианхай үндэсний сурын баг харваа, цуваа харваа /4 хүнтэй баг/<br /> 2.2. Ардын аман зохиол <br /> 2.2.1.Урианхай аман яруу найраг, язгуур хэллэг<br /> 2.2.2.Тууль, ерөөл, магтаал /тус бүр 1 хүн, баг, хамтлагаар байж болно/<br /> 2.2.3.Шог хошин яриа, хүүрнэл онигоо, хууч яриа /1 хүн/<br /> 2.3. Ардын дуу<br /> 2.3.1.Урианхайн уртын дуу /1 хүн/<br /> 2.3.2.Урианхайн богино дуу /1 хүн/<br /> 2.4. Ардын хөгжмийн урлаг<br /> 2.4.1.Ихэлийн татлага, товшуурын татлага, цуурын татлага, хулсан болон төмөр хуур<br /> 2.4.2.Хөөмий, исгэрээ /1 хүн/<br /> 2.5. Ардын бүжиг<br /> 2.5.1.Язгуур бий цацал, сугсарга /багаар байж болно/<br /> 2.6. Уламжлалт тоглоом наадгай<br /> 2.6.1.Хорол /2 хүнтэй баг/<br /> 2.6.2.Үүчүүр тоглоом /1 хүн/<br /> 2.7. Хувцас, хэрэглэгдэхүүн эд зүйл<br /> 2.7.1.Гар урлал /зурмал, сүлжмэл, сийлбэр, хатгамал, наамал, дархны ур, чулуу, шавар шаазан зэргээр өөрийн хийсэн бүтээл/<br /> 2.7.2.Урианхай үндэсний хувцас үзүүлбэр /зохион бүтээгч, эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн иж бүрэн хувцас /<br /> 2.8. Эрдэм шинжилгээний бага хурал<br /> 2.8.1.“Урианхайн түүх, зан заншил, соёл урлаг” сэдвээр илтгэл /1 хүн/<br /> 2.9. Шалгуур үзүүлэлт:<br /> - Наадмын төрөл тус бүрд үндэсний хувцас өмсгөл, гоёл зүүлт хэрэглэсэн, язгуур хэв шинжээ хадгалсан байх<br /> - Залуучууд, хүүхэд багачуудыг сургаж өвлүүлсэн байдал<br /> - Оролцогчдын авъяас билгийн түвшин, тоглолтын чадвар, бүтээлийн чанар давтагдашгүй өвөрмөц байх<br /> - Нутгийн аялга, донж, маягийг хадгалж өвлөж үлдсэн байдал<br /> Гурав: Зохион байгуулалт<br />
3.1. Оролцох багууд шаардагдах хөгжмийн зэмсэг, материал, бусад
хэрэглэлүүдээ /нум, сум, бөхийн зодог шуудаг, гутал гэх мэт/ өөрсдөө
хариуцна.<br /> 3.2. Холбооноос томилсон шүүгчид төрөл тус бүр дээр нь шүүнэ.<br /> 3.3. Урлаг спортын төрөл тус бүр дээр 3 байр эзлүүлж ерөнхий дүнгээр багаар байр эзлүүлнэ.<br /> 3.4. Хот, аймаг, сумын баг тус бүр хаяг, тугтай оролцоно.<br /> Дөрөв: Наадмын санхүүжилт<br /> 4.1. Аж ахуй нэгж байгууллагууд, иргэдийн хандив<br /> 4.2. УТСХД Холбоо<br /> 4.3. Аймаг, сумын төсвийн дэмжлэг<br /> Тав: Шагнал урамшуулал<br /> 5.1. Хувийн амжилтаар урлаг, спортын төрөл тус бүрд эхний 3 байр эзлүүлж, өргөмжлөл, медаль, мөнгөн шагнал олгоно<br /> 5.2. Сурын баг харваа, тоглоом наадгай зэрэг багийн амжилтаар эхний 3 байр эзлүүлж шагнана<br />
5.3. Наадмын үеэр зохиогдсон, бүх тэмцээний нийлбэр дүнгээр 1, 2, 3-р
байр багаар эзлүүлж цом, өргөмжлөл, мөнгөн шагналаар урамшуулна<br /> 5.4. Наадмын үйл ажиллагааг аймгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сурталчилна<br /> <br /> Наадмыг зохион байгуулах коммис</span></h6>
<h6 class="uiStreamMessage" data-ft="{"type":1}" style="font-weight: normal;">
<span class="messageBody" data-ft="{"type":3}">Эх сурвалж: АУОЗЗСХ-ны цахим холбоо. Г.Уранзул </span></h6>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-54677925801399600972012-01-15T23:27:00.000-08:002012-01-15T23:28:44.548-08:00Алтайн Урианхайн Тамга дээдлэх ёс<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<i>Нуман тамганы баярын тэмдэглэл</i></div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<i> </i><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhPVPqgDpb0BQv-NWF1M68GKKmLPlJzFEgNatdohkbhiOBh4KNlNiK19ceTbPkolsd6CCusBqKUb9TJvUaGLzckHC9sQOzkCwLm9FOmNZIAx1mawLm33d3VSAyPRbT3RY930DfnBcI85g4/s320/tamg2.jpg" width="320" /></div>
<a name='more'></a><br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhdKIUfFnzBdXAbmHbELQQBUZQD9bR8yD_i8OWAFZdYdNBsYDki933Dn6gMTbznojJnIN445fTd-cGWASrM83i4UhxVh4_BuZwJDFIei723DPSp_TSTdm4kbs3-g7254AQ4uA8-TC9XbDg/s1600/tamga6.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhdKIUfFnzBdXAbmHbELQQBUZQD9bR8yD_i8OWAFZdYdNBsYDki933Dn6gMTbznojJnIN445fTd-cGWASrM83i4UhxVh4_BuZwJDFIei723DPSp_TSTdm4kbs3-g7254AQ4uA8-TC9XbDg/s320/tamga6.jpg" width="320" /></a></div>
Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд өнгөрсөн намар “Нуман тамгын баяр” болов. Нуман тамгын баярт Улаанбаатар хот, Ховд, Баян-Өлгий аймагт байгаа нутгийн зөвлөл, хөрш зэргэлдээ Ховд аймгийн зарим сумдын төлөөлөгч, нутгийн иргэд оролцлоо. Энэ нутгийнхан нум сумаа хүндлэн дээдэлж баяр ёслол хийх эртний сайхан уламжлалтай билээ.Монголын эртний түүхт овог аймаг болох Урианхай түмний нэршил, хэрэглээ, ахуй, ёс заншилтай холбоотой Нуман тамганы баяр Булган сумын Урианхайчуудын дунд зохион явагдлаа. Санаачлан зохион байгуулагч нь сумын засаг даргын орлогч Б.Баатар, багш С.Ганбат нарын хүмүүс байлаа.<br />
Эртний овог аймаг, хөдөлмөрийн хуваарь үүсэх үед хавчаахай нум, саадаг хийж бусад овог аймгийнхаа бахдал гайхширлыг төрүүлж “Уран”-чууд хэмээн нэрлэгдэж байжээ. Улмаар уран ухаанаа шингээн хийсэн хавчаахай, нум саадгаараа ан, гөрөө хийх, бусдыг байлдан дагуулж, айлган түрэмгийлэх зэргээр, зэвсгийн чанартай, чадварлагаар ашиглаж бусдад “Гай” төвөг учруулж эхэлсэн учир “Уран+гай”-тангууд хэмээн хослон нэрлэгдэх болжээ.<br />
Хожим нум сумаа агсан ан гөрөө хийх аян дайнд мордсон үедээ “уухай”, “уриа” хашгиран дайран орж ялан дийлдэг эрэлхэг зориг, эв нэгдэл сайтай байсанд нь “Уриан” хаан болж үгийн хэллэгээр эгшиг гийгүүлэгч уусан нэгдэж Урианхай хэмээн нэрлэгдсэн нь эдүүгээгийн Урианхай ард түмэн билээ.<br />
“Монголын нууц товчоо” алдарт түүхэн сурвалжид дурдагдаж буй эртний үг хэллэг, ёс заншил өдгөө хүртэл Урианхайн ард түмний ахуй амьдралд түгээмэл хадгалагдсаар байгааг тусгайлан судлан үзэж, нийтэд сурталчлан мэдүүлэх шаардлагатай гэж үзнэм.<br />
ХII зууны үед Бурхан Халдуны эзэн болсон Урианхайчуудын тухай, шинч баян Урианхайн Жарчуудай өвгөний хүү Зэлмэ, Их монгол улс байгуулахад Тэмүүжин Чингис хааны шадар түшмэл, есөн өрлөг, дөрвөн их жанжиныхан нэг болж явсныг нууц товчоонд тод томруун тэмдэглэж, үлдээсэн байх юм.<br />
Чингис хаан аян дайнаа дуусгаад баатар эрс, их цэрэгтэйгээ буцаж явахдаа “Сундаалин” хэмээх ус, ургамал ногоо нь тэгширсэн тэгш сайхан тал хээр газарт их цэргээ амраах зуур юу хийж амраавал зохистойг асуухад, Урианхайн Зэлмийн санаачлагаар агт морьдоо суллан амрааж, мориныхоо ногт, цулбуур, жолоо, чөдөр зэрэг суран эдлэлүүдийг бөөрөнхийлэн гүрж(уяж), түүнийгээ тал дээр эгнүүлэн өрж, өрснөө бай болгон харвуулж, цэц мэргэнийг сорин наадуулж, шалгарсаныг нь мялааж, амраан цэнгүүлснээр “Урианхай сурын” харвааны үүсэл эхэлсэн гэх бөгөөд эрийн гурван наадмын нэгэн төрөл болон дэлгэрсэн түүхтэй ажгуу.<br />
Өдгөө Монгол төрийн наадмын сурын харвааг Урианхай сурын харваагаар эхэлж Буриад, Халх харваагаар үргэлжлүүлэн харвадаг нь бас учиртай. Түүхэн тэр цагаас хойш нум сумыг зөвхөн дайн тулааны зэвсэг биш, баяр цэнгэл, цэц мэргэнээ сорих нэгэн төрлийн наадам, спортын тэмцээн болтол нь дэлгэрүүлэн хөгжүүлсэн байна.<br />
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiEdG6QNUTQBHJchPF2vqTQNDxUUjI7TmZlZ-3_pV5-xjI05apyU3cdyaGz_kFnFbxpRBTRngC5TB0d-2UzhIZS1JR-b7aBrvqA1k04tOdkUnXVjEbo-e9sysDXsFwxRFAQG0Ad0afzzk8/s1600/IMG_2743.JPG" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiEdG6QNUTQBHJchPF2vqTQNDxUUjI7TmZlZ-3_pV5-xjI05apyU3cdyaGz_kFnFbxpRBTRngC5TB0d-2UzhIZS1JR-b7aBrvqA1k04tOdkUnXVjEbo-e9sysDXsFwxRFAQG0Ad0afzzk8/s320/IMG_2743.JPG" width="320" /></a><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgSz0gRsj5QQYI03nGgQx5XUqSm7-wA4B9P2X8SGAGgRHr4o9yTG-i9Jt1njBZO5NgVmusgIfM_MBcP5EsQAp73fA6YvMEh1dT1nO5PxHKCjZq-pc2vg-Jjt0xGXfW9YCy8s6K9Nfi0_8s/s1600/IMG_0687.JPG" imageanchor="1" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgSz0gRsj5QQYI03nGgQx5XUqSm7-wA4B9P2X8SGAGgRHr4o9yTG-i9Jt1njBZO5NgVmusgIfM_MBcP5EsQAp73fA6YvMEh1dT1nO5PxHKCjZq-pc2vg-Jjt0xGXfW9YCy8s6K9Nfi0_8s/s320/IMG_0687.JPG" width="320" /></a>Аян дайны уналгын агт морь, атан тэмээндээ түүхэн дурсамж, бэлгэ тэмдэг болгон гуя, ташаанд нь аян дайны зэвсэг болсон нум сумынхаа хэлбэрээр тамга, тэмдэг дарж, эрх дураар нь сул чөлөөтэй явуулах болжээ.<br />
Монголчууд олон янзын тамгатай тэмдэг хэрэглэж ирсэн боловч эртний түүхт овог аймаг болох Урианхайчууд өдгөө хүртэл зөвхөн Нуман тамгаа дээдлэн хэрэглэсээр байна. Монгол, Орос, Хятад улсад нийтдээ 40 гаруй мянган Урианхайчууд байгаагаас Монгол Алтайн нуруугаар зонхилон Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай аймаг мөн Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймаг,Эрдэнэт, Дархан, Улаанбаатар хотод тархан амьдарцгааж байна. Тэд цөм Нуман тамгаа дээдлэн хэрэглэдэг ээ.<br />
Монгол Алтайн нуруугаар зонхилон нутаглаж ирсэн 7 хошуу Урианхайчуудын Зүүн амбаны 4 хошуу нь адуу тэмээнийхээ зүүн талын гуя, шанаанд нь тамгаа дардаг бол Баруун амбаны 3 хошууны ардууд малынхаа баруун гуяа, шанаанд нь тамгаа дардаг байна.<br />
Долоон хошуу Урианхайн баруун амбаны Дархан бээсийн хошуу, одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд болсон Нуман тамганы баяр түүхэн уламжлалаа сэргээсэн залуу үеийнхэнд танин мэдүүлсэн чухал ач холбогдолтой өв соёл, ёс заншилаа дээдлэн бататгаж өвлүүлж буй онцлог арга хэмжээ болов.<br />
Уулсын хаан гэгддэг мөнх цаст Мөнххайрхан уулын баруун талд байх Монгол Алтайн алдарт 13 тахилгат овооны нэг болох Сэрүүн нуурын улаан үзүүрт Тамганы баяр, овоо тахих зан үйлээ хамтад нь хийв. Нутгийн ардууд бүх тамгаа тахилгат овоондоо авч гаран, чуулсан байв. Нуман тамгаа дээдлэн аравнайлах баяр ёслолын ажиллагааг нээж, сумын засаг даргын орлогч Б.Баатар нуман тамга хэрэглэж ирсэн ёс заншил, түүхэн уламжлал, учир гарвалын талаар мэдээлэл хийж, сумын иргэдийн хурлын дарга, сурын холбооны тэргүүн М.Цэрэн нумаа татаж сум тавив.<br />
<i>Эрчит хар нумын харилтаар<br />Хамаг муу бүхэн арилах болтугай<br />Эрээн цоохор нумны эвшээлтээр<br />Элдэв муу бүхэн арилж<br />Энх тунх, аз жаргал, амжилт бүтээл ундрах болтугай</i><br />
гэж ерөөн хоёр сумыг хойт, урьд зүг рүү хандуулж харван тамганы баяр ёслолын ажиллагааг нээв.<br />
Лам Г.Даваасамбуу, Б.Чулуудай, Б.Гал-Өрөг нар бурхан номын ерөөл айлдаж, аравнай өргүүлэн хишиг даллага авхуулав. Мянган малчины улсын зөвөлгөөнд шалгаран оролцсон, сумын аварга малчин А.Батчулууны адуун сүргээс хурдан “саарал” даагыг бариулж адуун сүргийн төлөөлөл болгон, хошуу нутгаа ахалж явсан Бадарч гүндийн үеээс эхлэн 8 үе дамжин хэрэглэж ирсэн нуман тамгаар тамгаллаа.<br />
Даагыг сумын иргэдийн хурлын дарга, сурын холбооны тэргүүн М.Цэрэн тамгалаж, “Тамгалсан адуугаар тал дүүрч, тамга зэхрээсэн(хатаасан) суулгаар сааль дүүрэх болтугай” гэснийг тамгын баярт оролцогсод ерөөл бат орших болтугай гэцгээв. Даага тамгалахад хөл тушиж байсан сурыг тайлан, гэдсэн доогуур нь хаяж дааганы тамгалсан хэсэгт болон зэхэрсэн тамганд шар тос түрхэж, цагаан хадаг уян эзэнд нь гардуулав.<br />
<i>Ууланд улддаггүй цэх<br />Хаданд хальтирдаггүй бат<br />Холд цуцдаггүй бөх<br />Хотол түмэндээ алдартай<br />Хүлэг морьдын манлай болох болтугай</i><br />
гэж Урианхайн нийгмийн хөгжлийг дэмжих сумын холбооны тэргүүн Б.Баатар ерөөхөд цугласан олон уухайлан дэмжиж хурайлав. Ингэсний учир нь адуу малыг анх тамгалахад хошуу нутгаа ахалсан, төрийн тамга барьж, төр түшиж буй хүмүүсээр бэлэгшээн эхлэн тамгаа даруулдаг уламжлалтай ажээ.<br />
Тамганы баярын гол арга хэмжээ болгон тахиж буй хийморийн овоон дээрээ нар сар галыг бэлэгшээн дүрсэлсэн 3 метр модон багана, тулгын 4 тотго, сэрвээтэй болон сумтай нуман тамгаа сийлсэн боржин чулуун хөшөөг тус тус байрлуулах хүндэтгэл ёслол үйлдлээ.<br />
Багана, тотго болон нуман тамгаа хонхойлгон цохиж сийлсэн чулуун хөшөө дурсгалын суурин дор хадаг цай, агар зандан мод, есөн эрдэнэ, арц хүж зэрэг ариун нандин зүйлс хийж мөнхийн дурсгалт ариун шүтээн болгон цогцлоон босгож байрлууллаа.<br />
Багана, тотго, тамганы дүрс, хэлбэр, хэмжээ, зургийг Б.Баатар гаргаж, чулуу модонд урлан цохиж сийлхийг уран гартан, дархан, мужаан Д.Жамбал, Ш.Гэрэлчулуун, М.Мөнхдалай нар гүйцэтгэжээ.<br />
Тамганы баяраар тамгаа авч ирсэн малчин иргэд, тамганыхаа үүх түүхийг дурьдан бүртгүүлж, тусгайлан бэлдсэн сагсаг тулгатай галд тамгаа хийж халаан, цагаан эсгийнд тамгаа дарж, дардасыг нь түүхэн дурсгал болгож үлдээв. Тамганы дардас дарж үлдээсэн 3 метр урт, 2 метр өргөн цагаан эсгийг О.Төмөрөө, Т.Цэцэгмаа, Д.Оюун, Ч.Цэцэгмаа, М.Оюунбаяр нарын нутгийн уран үйлчин оёдолчин бүсгүйчүүд хийж зээг татан алхан хээгээр хүрээлэн урлажээ.<br />
Хийморийн овоондоо мөнхийн сар, нар, бадамласан галыг дүрслэн сийлсэн багана, тулга, нуман тамгатай чулуун хөшөө дурсгалаа цогцлоон байрлуулсны дараа бүртгэгдсэн 40 гаруй тамгануудаа овооныхоо тавцан дээр нэр хаягтай нь байрлуулан нийтэд дэлгэн танилцуулав.<br />
Долоон хошуу Урианхайн баруун амбаны Дархан бэйсийн хошуу дотороо овог элкиний 4 сумтай байсан бөгөөд тэдгээрээс хамгийн ахмад настан нь хийморийн овооны Тулгын 4 тотгонд эхлээд хадаг уяж, ерөөл айлтгав.<br />
Ах сумыг төлөөлж: 77 настай Ө.Түвшинтөр ерөөхдөө:<br />
<i>Бид бүхний ариун шүтээн болсон<br />Эдгээр зүйлс нь мөнхөд оршиж<br />Нутгийн ардын хийморь сэргэж<br />Хишиг буян нь дэлгэрч байх болтугай</i> гэв.<br />
Оорцог сумыг төлөөлж: 72 настай Т.Намсрай залуу үеийнхэн маань сайхан зүйл санаачлан хийж буйд маш их баярлалаа<br />
<i>Ус ургамал нь дэлгэрч<br />Ухаан бодол нь хөгжиж<br />Урам зориг нь бадарч<br />Үйлс бүтээл нь аривжиж<br />Улс нутагаа мандуулж яваарай </i>гэж ерөөв.<br />
Энэ нутагт бидний өвөг дээдэс Сэрүүн хэмээх сайхан нуур буй болгож, энэ овоог босгон тахиж тайснаас хойш 230 гаруй жил өнгөрчээ. Миний өвөг дээдэс Тулгаан баян болж, түмэн малтай болсон өгөөж буянтай нутагаа бид хайрлан хамгаалж, тахин шүтэж байх ёстой юм шүү гэв.<br />
Мянгад сумыг төлөөлж: 74 настай З.Тавьтай хэлэхдээ: <i>Эрт дээр үеээс хошуу нутгаараа тахиж ирсэн энэ овоог улам сүрлэг сайхан болгож нуман тамгаа дээдлэн бэлэгдсэн, шүтээнүүд цогцлоосон, ариун дагшин газар болгожээ. Санаачилж зохион байгуулж, оролцсон бүх хүмүүст гүн талархал илэрхийлэн баяр хүргэж урт наслаж, удаан жаргаарай</i> гэлээ.<br />
Цэрвээ сумыг төлөөлж: өндөр настан Ж.Түвшээ хэлэхдээ:<br />
Урианхайн нуман тамгыг дээдлэн хөшөө дурсгал босгон баяр ёслол үйлдэж байгаад үнэхээр бахдан бишэрч байнам. Юу санасан 9 цагаан хүсэл сэтгэлчлэн биелэж эрүүл энх аз жаргалаар дүүрэн байж.<br />
<i>Тамгатай хурдаар нутаг баясаж<br />Таван хошуу малаар тал дүүрч<br />Таван тансаг идээ будаан дэлгэрч<br />Тайван сайхан амьдрал цэцэглэн хөгжиж байх болтугай</i> хэмээн ерөөгөөд хурай, хурай, хурай хэмээн хурайлав.<br />
Лам нар ном айлдаж, тамга аравнайлан сан тавив. 4 сумын 4 эмэгтэй тамгаа зэхрээсэн сүүтэй 4 модон суулганаас сүүн цацалаа 4 зүг найман зовхист өргөлөө.<br />
Нуман тамгаа бүртгүүлэхээр авч ирсэн бүх хүмүүсийн тамганд зохион байгуулагчид цагаан хадаг уяж, Тамгаа дээдэлж.<br />
Тамгаан баян болоорой<br />
Тамгалсан адуугаар тал дүүрч<br />
Татсан нумын эвшээлтээр элдэв муу бүхэн арилж<br />
Төр амгалан, түмэн олон жаргалтай байх болтугай хэмээн ерөөж эздэд нь гардуулав.<br />
Тамгаа барьсан эзэд нь тамгаа дээдлэн өргөж, адислан овоогоо нар зөв гурвантай тойрон хурайлан дурсгалын зураг татуулцгаав.<br />
Ардын авъяастан Ц.Ганболд, П.Сэмбэдорж нар Алтайн магтаал хайлав.<br />
Тамгын баяр, овоо тахилгад оролцогсод идээ сүүнийхээ дээжийг овоо, тэнгэр хангайдаа өргөн залбирч мөргөл үйлдэв. Хурайлан хишиг даллага авахуулсан идээ ундаанаасаа идэж ууцгаах зуур Алтайн 13 сангийн тухай Жаргал ихтэй Алтай зэрэг уртын дуугаа дуулцгаав. Тамгын баяр, ёслолд оролцсон хүн бүрт тамгын хишиг хүртээлээ.<br />
Улаанбаатар хот, Ховд, Баян-Өлгий аймаг, өөр бусад сумаас ирсэн зочин төлөөлөгчдөд Тамга аравнайлсан даллагын хишгээс тусгайлан оёж урласан тамгатай уутанд хийж бэлэг гардууллаа. Тамганы уут(сав) урлах ажлыг уран оёдолчин У.Пагма оёж урласан байв. Сэрүүн нуурын хөвөөнд тамгын баярт зориулсан эрийн гарван наадам боллоо.<br />
Сурын харваанд 43 харваач оролцон цэц мэргээ сорьсноос Мөнххайрхан сумын харваач түрүүлж удаалан, Булган сумын харваачид айргийн тавд оров. Хүчит 32 бөх барилдаж залуу бөх Б.Төмөрбаатар түрүүлж, сумын заан Б.Золзаяа үзүүрлэв. Хурдан морины уралдаанд болов. Дааганы уралдаанд энэ өдөр тамгын баяраар овоон дээр тамгалагдсан А.Батчулууны саарал даага түрүүлэн давхиж наадамчин олноо баясгав.<br />
Тамгын баярыг ивээн тэтгэсэн бизнесмэн Ч.Чинбатад түрүүлсэн даага бэлэглэж, баяр хүргэн талархал илэрхийлэв. Тамгын баяраар гүүний айраг, чигээгээр наадамчин олноо дайлан үйлчилж байлаа.<br />
Ийнхүү Монгол улсын хамгийн баруун хязгаар нутаг Баян-Өлгий аймгийн Булган суманд Нуман Тамгаа дээдлэх баяр ёслол болсон нь бусад сум, аймгуудад ч сэргээн хийж болох ардын түүхэн уламжлалт ёс төр мөнөөс мөн болохыг онцлон тэмдэглэж байнам.<br />
Тамгатай айлд малын буян хишиг хурдаг учир тамгаа дээдлэн гэрийнхээ хойморт залж байрлуулна. Энэ нутгийн Урианхайчууд “Баян”-ыг 3 ангилдаг байжээ. Үүнд:<br />
1. Тамгаан баян (анхдагч баян)<br />
2. Дансаан баян (дунд баян)<br />
3. Тулгаан баян (дээд баян) гэж ялгана.<br />
Мал сүрэг нь мянга хүрвэл өөрийн гэсэн нуман тамга хийлгэж, адуу малаа тамгалж явахыг хошуу ноёноос соёрхон зөвшөөрч Тамгаан баян болгож хошуу нутагтаа зарлан мэдээлж, баяр ёслол хийлгэдэг байжээ.<br />
Дансаан баянд ангийн арьс үс бэлтгэх, алт мөнгөн эдлэл хийх, арилжаа наймаагаар баяжин, ядууст туслан сан хөрөнгөө аривжуулж яваа чинээлэг айл өрх, иргэнийг хамааруулан цоллодог байв.<br />
Хошуу нутагтаа өгөөж хүртээлтэй, адуу нь мянга, мал сүрэг нь түм(10000)-д хүрсэн баячуудад хошуу ноёноос тусгайлан Ган тулга хийлгэн Дээд баяны батламж болгон өгч алдаршуулдаг байжээ.<br />
Ийнхүү хошуу ноёны соёрхолоор Ган тулгаар шагнагдсан дээд баяныг Тулгаан баян гэж нэрлэцгээдэг байна. Тухайлбал энэ нутагаас<br />
Тамгаан баянаар: Мөнх, Цавил, Цагаадай, Санзай, Майхан, Янжаа<br />
Дансаан баянаар: Долдаа Амгалан, Накаа<br />
Тулгаан баянаар: Бага гэгээн-лам, Сагсаг, Довчин нарын хүмүүс тодорч тэдгээр баячуудад олон зуун хүмүүс хүч хөдөлмөрөө шингээн малыг нь маллах, зарцлагдах байдлаар амьжиргаагаа залгуулж явсан түүхийг нутгийн ахмад буурлууд дурсан ярьдаг.<br />
Тамгаан баян болно гэдэг өндөр нэр төрийн хэрэг бөгөөд, ажил үйлс, мал маллагааны амжилтын гол үнэлгээ нь болдог байж.<br />
Мал тамгалах ёслолыг хавар намрын улиралд голлон гүйцэтгэдэг. Тамганы хэмжээ, хэлбэр дүрс нь ч түүхэн уламжлал, билэгдэлтэй, өвөрмөц онцлогтой байх юм.<br />
Тухайлбал хурдан удмын угшил адуутай айл сумтай нуман тамгатай байх бөгөөд сумтай тамганы сумыг нь мориныхоо давхилтанд чиглүүлэн хөндлөн дарж,<br />
Сум шиг хурдан<br />
Өд шиг хөнгөн байх болтугай гэж ерөөдөг байна.<br />
Уналага, ачлага, тэрэг, анжис чирч газар хагалуулах моринд сумтай нуман тамга дарах тохиолдолд сумыг нь газар луу чиглүүлэн хэвтээ дарж.<br />
<i>Ууланд улддагүй<br />Хаданд халтирдаггүй<br />Хатууд халирдаггүй<br />Харьшгүй хүчит хүлэг</i> болоорой гээд тамгаа дардаг байна.<br />
Өөртөө тамгагүй айл бусдын тамгыг залан авч ирүүлж, малаа тамгалуулдаг.<br />
Тамга залан авч ирэх, тамга даруулах, тамгаа тавьж хадгалах зэрэгт дандаа ерөөл дагалдуулан хэлж хүндэтгэлтэй ханддаг байна. Ялангуяа тамгыг адуу малд дарах үед олон янзын утга төгөлдөр ерөөл хэлэгдэж ирснээс:<br />
<i>Унахад номхон<br />Уралдахад хурдан болог ээ<br />Эзэндээ ээлтэй<br />Эрэмгий хурдан болтугай<br />Адуундаа нөмөртэй<br />Адуучиндаа ачтай байг ээ<br />Унахад урамтай<br />Уралдахад шандастай байг ээ</i>... гэх мэт ерөөл үгс түгээмэл хэлэгдэж байна.<br />
Булан суманд дунджаар 5 айл тутмын нэг нь нуман тамгатай бөгөөд тэдгээр тамганууд өөр өөр хэлбэр хэмжээ дүрс, билэгдэлтэй байх юм. Тухайлбал хэлбэрийн хувьд:<br />
<i>1) Галтай нуман тамга<br />2) Дөлтэй нуман тамга<br />3) Шулдан нуман тамга<br />4) Сумтай нуман тамга<br />5) Сартай нуман тамга<br />6) Сэрээтэй нуман тамга<br />7) Сэрвээтэй нуман тамга<br />8) Сэнжтэй нуман тамга<br />9) Нартай нуман тамга<br />10) Цацалтай нуман тамга</i> зэрэг нь түгээмэл ашиглагдаж байна.<br />
Тамганы дундаж хэмжээ нь 10-15 см, иш бариулын урт нь малиан(ташуур) ишний хэмжээнд дүйхүйц 40-50см урттай байна. Тамгаар адуу малаа тамгалуулсан айл, тамганд цагаан зурам уяж, тамганы уланд шар тос түрхэн:<br />
Тамгалахаар арвин<br />
Тамгаар батжиж явах болтугай гэж ерөөн, бэлэгтэй өгдөг.<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJbZxJywHWXCGJsuqzL-HU_fODaJCP4-wGvDi9JJ-axQJKSTyct3_eyvpwY2CvJNZzR3qq3cLNQ1CNIZUyjopQRxCON-J_4Cx9PaeITaQiUiAsc1XNRtlQPbvba4KGnixhdn2nq0HDvco/s1600/tamga0.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhJbZxJywHWXCGJsuqzL-HU_fODaJCP4-wGvDi9JJ-axQJKSTyct3_eyvpwY2CvJNZzR3qq3cLNQ1CNIZUyjopQRxCON-J_4Cx9PaeITaQiUiAsc1XNRtlQPbvba4KGnixhdn2nq0HDvco/s320/tamga0.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhoKoIsLCVfPExrpHCeFWx6hwH2fY3hMnkrM2Oul1Ap6t-vyBK8KPGVJZXZWyUK73y9zvDrM7UKGxOpPNhcdBYqE-vTyr39JBfvwiniqnOAhoC93LDvo0VoY4xi41xKm7N1vOJqDbCqeBM/s1600/tamga3.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhoKoIsLCVfPExrpHCeFWx6hwH2fY3hMnkrM2Oul1Ap6t-vyBK8KPGVJZXZWyUK73y9zvDrM7UKGxOpPNhcdBYqE-vTyr39JBfvwiniqnOAhoC93LDvo0VoY4xi41xKm7N1vOJqDbCqeBM/s320/tamga3.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5umS52X3r5BM6d1ilSIk_5p-TbZAp0ARSVZ5aSAGH7nTepXri0m9cGbLWpWmn2EIY48dom6eTyJAGnxRN0tjSL4PnE9MFY_0cIl-EZy0VA2_m2NhjLGEHzMzxnePeoTkl-HA-isP7PhQ/s1600/tamga7.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh5umS52X3r5BM6d1ilSIk_5p-TbZAp0ARSVZ5aSAGH7nTepXri0m9cGbLWpWmn2EIY48dom6eTyJAGnxRN0tjSL4PnE9MFY_0cIl-EZy0VA2_m2NhjLGEHzMzxnePeoTkl-HA-isP7PhQ/s320/tamga7.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGgHJ5Qosaqly8O7rRBxewM8egz5qHCyDIic-TNKp5qX3Qj11qUf9lry-39kmBhRmGugxd7izJ-EQOYHSZAxu0jFZmcIm1R0F2dm5FTF8xlpay-KcKujhEpoNjz03I3V03om962aeZnd8/s1600/tamga8.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhGgHJ5Qosaqly8O7rRBxewM8egz5qHCyDIic-TNKp5qX3Qj11qUf9lry-39kmBhRmGugxd7izJ-EQOYHSZAxu0jFZmcIm1R0F2dm5FTF8xlpay-KcKujhEpoNjz03I3V03om962aeZnd8/s320/tamga8.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi84c0Q4erdK_K_eiS1F-6DU6gpBxeWYE5MqaA146rovubZfn1-ex6688fsvXPFyk3qb8n_GPHJh0KE0joxlFKrE0ArBkQhYu4-c7LBLBDOjNGAIT96wtz3o5PMel2OT0zE9XUTwIMEj5E/s1600/tamga9.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi84c0Q4erdK_K_eiS1F-6DU6gpBxeWYE5MqaA146rovubZfn1-ex6688fsvXPFyk3qb8n_GPHJh0KE0joxlFKrE0ArBkQhYu4-c7LBLBDOjNGAIT96wtz3o5PMel2OT0zE9XUTwIMEj5E/s320/tamga9.jpg" width="239" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiLQzNDmWDhE2WtyOVnhaeHEUzDFSRebwpNDldwGe5CtTLYBzowFtD5Nx1XJLcyai7bl43wc1UNjb_fPEPvXJaPEP2IZ6WRym08qJ6149PqIInGjcx6sIIoCGUBLjjzaTu0fp69fOdvQ_k/s1600/tamga10.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiLQzNDmWDhE2WtyOVnhaeHEUzDFSRebwpNDldwGe5CtTLYBzowFtD5Nx1XJLcyai7bl43wc1UNjb_fPEPvXJaPEP2IZ6WRym08qJ6149PqIInGjcx6sIIoCGUBLjjzaTu0fp69fOdvQ_k/s320/tamga10.jpg" width="320" /></a></div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEguAI-bL2yQOsWTgwf3R7VhS9iuuO_jk5ZSBIQ21ouyboUMVlBk2NQBnivnUKtuCATnMLvc_cG_xbt8zrc303_n_eS5-EVrzzCoOOngZib-aem9wdzzGxn64KxOLoNWB4dnuzLcrBu3rSk/s1600/tamga11.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" height="168" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEguAI-bL2yQOsWTgwf3R7VhS9iuuO_jk5ZSBIQ21ouyboUMVlBk2NQBnivnUKtuCATnMLvc_cG_xbt8zrc303_n_eS5-EVrzzCoOOngZib-aem9wdzzGxn64KxOLoNWB4dnuzLcrBu3rSk/s320/tamga11.jpg" width="320" /></a></div>
Одоо хэрэглэж буй тамгануудаас хамгийн эртнийх нь 8 үе дамжин 150 орчим жил ашиглагдаж байгаа бол сүүлчийнх нь түүхт ойн жилийг бэлэгшээн 2011 онд шинээр урлан хийлгэсэн тамга ч байв.<br />
Тамгыг галд улайсган халааж малд дардаг учир халуун галын улайсалтаар хэлбэр дүрсээ алдах, хайлж элэгдэх нь түргэн боловч нэг тамга дундажаар 1000 адуу тамгалах дундаж эдэлгээтэй байдаг гэнэ. Тамгыг хашуу ноёны Лүндэн айлдвараар нэртэй удамт, уран дархан хүнээр хийлгэдэг байна. Ингэхдээ тамгыг зөвхөн ширээлж (залгахгүй, цутгах аргаар) хийдэг хатуу дэг жаяг уламжлагдаж иржээ.<br />
Тамгатай холбоотой аливаа баяр ёслолыг зөвхөн гүүний айраг, чигээгээр сөн өргөж, дайлан олон түмэнд үйлчилдэг байна. Нум сумнаас үүдэлтэй нуман тамгатай холбоотой нэгэн баяр ёслолын талаар сурвалжлан, товч тэмдэглэхэд ийм ажгуу.<br />
Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай.<br />
<br />
<div style="text-align: right;">
<i>ШУА-ийн харьяа Баян-Өлгий аймаг дахь Нийгэм эдийн засгийн судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Оорцогын Хорхон овогт Баатарын Жаргалсайхан<br />Баян-Өлгий аймгийн Булган сум, Сэрүүн нуурын Улаан үзүүрийн овоо<br />2011-08-31</i></div>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-13986191035529898212012-01-15T22:28:00.000-08:002012-01-15T22:36:19.109-08:00Овоо тахих - Дээр мөргөх ёс<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: right;">
<span style="font-size: x-small;"><i>Баатарын Жаргалсайхан., ШУА-ын Баян-Өлгий аймаг дахь НЭЗСТ</i></span></div>
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiEdG6QNUTQBHJchPF2vqTQNDxUUjI7TmZlZ-3_pV5-xjI05apyU3cdyaGz_kFnFbxpRBTRngC5TB0d-2UzhIZS1JR-b7aBrvqA1k04tOdkUnXVjEbo-e9sysDXsFwxRFAQG0Ad0afzzk8/s1600/IMG_2743.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiEdG6QNUTQBHJchPF2vqTQNDxUUjI7TmZlZ-3_pV5-xjI05apyU3cdyaGz_kFnFbxpRBTRngC5TB0d-2UzhIZS1JR-b7aBrvqA1k04tOdkUnXVjEbo-e9sysDXsFwxRFAQG0Ad0afzzk8/s320/IMG_2743.JPG" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Сэрүүн нуур - Улаан үзүүрийн Гал овоо</td></tr>
</tbody></table>
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEifAm3N_Vx2XNCBhzKluNn3fGge1p5CVefVmulXgKxfxp54sg5Vm7PjjLDgQuSjR94_JLRWzvA_S2GKVm2DKqfh5W_l_EdwdhfXb1BxT_P_y0_qzIWf2t_Lc6RYCCIb8L6W_PX1HGsQ0qw/s1600/IMG_2329.jpg" imageanchor="1" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"></a><br />
<a name='more'></a>Монголчууд тэнгэр хангай, уул овоо, газар усаа тахиж, байгаль эх дэлхийгээ хайрлах, сүр хүчинд нь бишрэн шүтэх, амь нас, хүсэл мөрөөдлөө сүслэн даатгах нь эртний бөөгийн шүтлэгээр уламжлагдсан хожим шарын шашны зан үйлтэй сүлэлдэн дэлгэрч иржээ. Овоо бол хүний оюун ухаан, танин мэдэхүй, ухаарлын оролцоотой бүтсэн хамгийн эртний туурвилуудын нэг юм. Тийм ч учраас утга соёлын ер бус гайхамшигтай өвүүдийн нэг болдог байна.Хүн байгалийн харилцаа, байгалийг таньж ойлгосон, ухаарсан, хайрлаж хамгаалж ирсэн, байгалийн хүчнийг шүтэж биширч, түүнээс аврал ивээл хүсэж ирсэн бүхий л түүхэн ухамсар, түүний үе үеийн ойлголт, ухаарал овоонд шингэсэн байдаг. Тэрчлэн Байгаль Эхээ дээдэлж өргөмжилж ирсэн эрхэм ёс, уламжлал ч овоотой холбоотой хөгжиж ирсэн түүхтэй. Овоо тахих зан үйл ч мөн эрт цагаас хөгжиж, өөрчлөгдсөөр ирсэн түүхтэй юм.<br />
Өдгөө уул овоо, тэнгэр хангайдаа залибирч, мөргөл үйлдэх нь улаан залаат монголчуудын өвөрмөц нэгэн ёс заншил гэлтэй. Овоог гол төлөв уул толгодын орой, хөтөл даваан дээр босгож байж.<br />
Өндөр уул даваа, хөтөл толгодын оройд гарах явцдаа бэл хормойноос нь чулуу авч дээшлэн орой, хөтөл дээр чулуунуудаа тавьж овоолсоор тэр нь “Овоо” болдог байна. Овоог чулуу, мод, ширэг(зүлэг)-ээр босгож байсан төдийгүй цасаар ч босгож тахиж байсан тухай азай буурлууд дурсан ярьж байв.<br />
Дэлгэрэнгүйг та <a href="https://docs.google.com/open?id=0BxQatT6OQSxPNGQzZDcxZjQtYTJlMy00ZGMwLTk2OTItZTNiODRkZDE2OWE3" target="_blank">энд</a> дарж бүрэн эхээр нь үзнэ үү!</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-24712001987828360792012-01-15T21:39:00.000-08:002012-01-15T22:24:58.303-08:00Алтайн 13 сан шүтлэг билэгдлийн тухай нэгэн санал<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><i><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEifAm3N_Vx2XNCBhzKluNn3fGge1p5CVefVmulXgKxfxp54sg5Vm7PjjLDgQuSjR94_JLRWzvA_S2GKVm2DKqfh5W_l_EdwdhfXb1BxT_P_y0_qzIWf2t_Lc6RYCCIb8L6W_PX1HGsQ0qw/s1600/IMG_2329.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="300" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEifAm3N_Vx2XNCBhzKluNn3fGge1p5CVefVmulXgKxfxp54sg5Vm7PjjLDgQuSjR94_JLRWzvA_S2GKVm2DKqfh5W_l_EdwdhfXb1BxT_P_y0_qzIWf2t_Lc6RYCCIb8L6W_PX1HGsQ0qw/s400/IMG_2329.jpg" width="400" /></a></i></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><i>Хэргийн овоо (Наран овоо гэж бас нэрлэнэ)</i><i>Түвшин нуурын зүүн урд тал - Дэлтийн нуруу. Булган, Дэлүү сумдын зааг</i></td><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><br /></td></tr>
</tbody></table>
<div style="text-align: right;">
<i>Оорцогын Хорхон овогт Баатарын Жаргалсайхан<br />ШУА-ийн Баян-Өлгий аймаг дахь Нийгэм Эдийн Засгийн судалгааны төв</i></div>
<b>Өгүүллийн товч: </b><i>Алтайн 13 санг шүтэх, түүнийг тахин дээдэлж ирсэн билэгдэл зан үйл зэргийг судлан гаргахад өгүүллийн товч оршино</i><br />
<b>Түлхүүр үг: </b><i>Алтайн 13 сангийн билэгдэл</i><br />
<a name='more'></a><br />
Од эрхэс шүтлэгийн зан үйл нь юуны өмнө тэнгэр шүтлэгтэй холбогдох юм. Байгалийн элдэв гамшигт үзэгдэл, салхи шуурга болох, үер ус буух, аянга цахилгаан цахих зэрэг энэ бүхэн тэнгэрийн залхаалт хэмээн үзсээр тэнгэрт сүсэглэн биширч, энэ нь яваандаа хүн төрөлхтний дотор анги, овог бий болох цагт тэнгэр газар, уул ус, гол бүхэн эзэн савдагтай болдог гэсэн ойлголтыг буй болгожээ.<br />
<br />
Алтайн Урианхайчууд эх болсон байгалиа, эцэг болсон тэнгэрээ шүтэн бишрэх, байгальтайгаа дасан зохицох сэтгэлгээ давамгайлж түүний үр шим, сүр хүчийг бахдан хүслээ илэрхийлж сэтгэл санаагаа засах, хийморио сэргээн ариусгал үйлдэх эртний уламжлал өнөө болтол уламжлагдсан нь уул овооны тахилга юм. Хүний санаа бодол байгальд нөлөөлдөг гэж итгэвэл үүний тодорхой жишээ нь уул овоо тахихад бороо орж, байгаль дэлхий өнгө орж засаж, өвс ургамал ургаж, өгөөж буянаа хүн мал, түмэн олондоо хайрладаг гэж үздэг. Нөгөө талаар уул усаа тахих гэдэг нь хүний сэтгэл санааг засах, хийморь сэргээх ариусгал болдог аж. Монгол хүн овооны хажуугаар шууд өнгөрдөггүй заавал мориноосоо бууж, морины дэл сүүлнээс нь авч овоон дээрээ тавих бөгөөд нүүдлийн болон бусад аяны үед овоондоо цагаан идээнийхээ дээж өргөх, чулуу тавих, овоогоо нар зөв тойрон “Овоон их нь танд, Олзны их нь бидэнд(надад)” байх болтугай зэргээр хүндэтгэл илэрхийлдэг.<br />
<br />
Долоон хошуу Урианхайчуудын нутаглаж ирсэн Алтайн нурууны мөнх цаст 13 ноён оргилыг бэлгэдэн “Алтайн 13 овоо” сан тавьж, овоо тахилга дээр мөргөн ёслолоо үйлддэг. Алтайн Урианхайн долоон хошууны Баруун амбаны нутаг одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын нутагт овооны тахилгыг Дээр мөргөх гэдэг байна. Баруун амбаны дөрвөн сум нэгдэн Сэрүүн нуурын Хэрзэнгийн хоолойн улаан толгой(Улаан үзүүр)-н овоог тахин шүтсээр иржээ. Алтайн арван гурван цаст цагаан оргилыг дамжиж үеийн үед харж, харуусалж явдаг алтан шаргал морьтой Алтайн эзэн алиа хонгор бүсгүй Хангайн эзэн хархүү хоёр нь өөр хоорондоо эр эм бололцдог түүхтэй гэдэг.<br />
<br />
Алтайн эзэн арван гурван сангийн орших орон нь:<br />
1. Арван зүг: Дөрвөн зүг найман зовхис, дээд, доод арав болно.<br />
2. Гурван цаг: Энэхүү гурван цаг нь өдгөө бидний амьдран буй дэлхий ертөнцийн өглөө, өдөр, оройн гурван цагийг билэгдсэн<br />
3. Дөрвөн зүг: Ертөнцийн дөрвөн зүг болох Баруун, Зүүн, Өмнөд, Хойд зүгийг билэгдсэн<br />
4. Найман хөлөл: Монголчууд бидний дээдлэн билэгдэж ирсэн 8 тахилыг билэгдсэн<br />
5. Арван жилтэний орон<br />
6. Арван өнгө<br />
7. Долоо, есөн өнгө: Билгийн тооллын 7 улаан, 9 цагаан мэнгийг билэгдсэн<br />
8. Дөрөв, долоон орон: Дөрвөн махбодын орон<br />
9. Хийморь лүндээ: Эр хүний хийморь сүлдийг даатган шингээсэн орон зайг билэгдсэн<br />
10. Арван хоёр жил: Хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай./тус бүр 5 мах бодийн өнгөөр эр, эм болж хувирна.<br />
11. Арван хоёр сар: Бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай, хулгана, үхэр. /тус бүр 5 махбодийн өнгөөр эр, эм болж хувирна.<br />
12. Арван хоёр өдөр: Хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай./тус бүр 5 махбодийн өнгөөр эр, эм болж хувирна.<br />
13. Арван хоёр цагийг: Тус тус эзэлсэн ид шидтэй гайхамшгийн орон байдаг хэмээн үздэг байна.<br />
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiSrK-Zn56cbD5uE_GQ76Ro1DKC-d-yh-E4E_ibC-o37MSty6p8DVj8gsl00k5xsXeV4FdorfO77_ddtJtEeeaswg_VTAiFVeLsXu2Zv0CBB6JtublH89Pt5rYa1zMuN8fEH064VL2FC9o/s1600/IMG_6399.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"></a></div>
<br />
Алтайн Урианхайчууд Овоо тахилгын үед Алтайн арван гурван сан тус бүрд сан тавихдаа:<br />
<div style="text-align: left;">
<i>Хаан буурал Алтай минь<br />Хайрхан Богд уул минь өршөө<br />Ханагар сайхан нуруунууд<br />Хатан сайхан голууд минь өршөө<br />Цурам улаан уул минь<br />Сүрлэг өндөр Алтай минь өршөө<br />Бороо хур элбэг болгож<br />Бодсон санасныг бүтээж хайрла<br />Өвс ургацаа өндөр болгож<br />Өгөөж хайрамаа их болгож хайрла<br />Зуны гурван сардаа жаргалтай байлга<br />Намрын гурван сардаа налгар байлга<br />Өвлийн гурван сарыг өнөтөй байлга<br />Хаврын гурван сарыг хайрамтай байлгаж хайрлатан<br />г</i>эж залбираад сүү цагаа, идээ будаагаа цацдаг уламжлалтай билээ.</div>
<div style="text-align: left;">
Алтайн Урианхайчууд арван гурван санг ихэд эрхэмлэн шүтэхийн учир нь хүний зөв аж төрөн амьдрахын тухай арвин сургаал гэж болох аж. Энэ нь:<i><br />1. Өвчин зовлонгүй, эрүүл мэнд аж төрөх<br />2. Хэрүүл маргаангүй, эв найрамдалтай эвсэг аж төрөх<br />3. Хортой ариун бус хар, улаан идээ идэж, уухыг хатуу цээрлэж бузартахаас<br />болгоомжлон аж төрөх<br />4. Атгаг муу санаатай хортон хүнээс хол зайдуу аж төрөх<br />5. Гал усны гашуун зовлонгоос биеэ хямгадан хамгаалах, сэрэмжтэй аж төрөх<br />6. Галзуу нохой, догшин шувууны халдлага довтолгооноос болгоомжлон аж төрөх<br />7. Эх эцэг, үр саднаа асрамжлан уг удмаа санан аж төрөх<br />8. Эр нөхөр, эм ханийн эв дүйг эрхэмлэн, самуун садар бусармаг явдалтай хормойн донтоноос ариун бие бохиртон<br />бузартуулахаас эмээн аж төрөх<br />9. Эд хөрөнгө, мал, хишиг буянаа эрхэмлэн хайрлаж аривжуулан аж төрөх<br />10. Ариун дагшин, онгон байгалиа тахиж, түүнээс хишиглэн аж төрөх<br />11. Айл гэрийн онгон шүтээн, эцгийн гал голомтоо ариун бус зүйлээр бузартуулахаас болгоомжилж, галын цээр сахиж аж төрөх<br />12. Бие сэтгэлд оршсон сүр сүлдээ гадны ад хорлол, хэл амны бузраас хамгаалж өөрийгөө эзэмдэн аж төрөх<br />13. Хөх тэнгэр, эцэг дээдэс, эзэн Чингисийн онгон сүлд бурхан ном, лам багшид ихэд сүсэглэн хүндэлж аж төрөх</i><br />
Эдгээр нь амьдралын мөрдөж, чандлан сахиж явах түүхэн сургамжын чухал ач холбогдолтой юм. Иймд Алтайн Урианхайчууд өнө эртнээс өвөг дээдэс болсон дээд тэнгэр, байгал дэлхийдээ буян заяагаа даатгаж сүсэглэн залбирч ирсэн төдийгүй түүнийхээ төлөө байгаль дэлхийтэйгээ үеийн үед эвсэг амьдарч ирсэн байна.</div>
<div style="text-align: left;">
<b>Эх сурвалж:</b><br />
1. “Арван гурван сан” Тод үсгээр орчуулсан н.Мөнхсайхан<br />
2. Т.Баасанжавын хувийн тэмдэглэл. Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын Сөнхөл багийн иргэн, 61 настай, эр<br />
3. Б.Баатарын хувийн тэмдэглэл, аман яриа. Булган сумын засаг даргын орлогч, 57 настай, эр<br />
4. Б.Баатар “Булган сум 70 жил” УБ., 2008.<br />
5. Х.Бямбажав “Тод номын гэрэл сонин №2” УБ., 2010<br />
6. “Газар тахих судар оршвой” Тод үсгээс орчуулсан Х.Бямбажав<br />
7. Б.Пунцагдорж “Алтай сайхан нутгийн минь ардын ухааны эрдэнэсийн хэлхээ” УБ., 1999.<br />
8. Лха.Туяабаатар “Шинжлэх ухааны амьдрал сэтгүүл” УБ., 1993.</div>
</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-37620613392607449942012-01-15T21:26:00.000-08:002012-01-15T21:27:40.907-08:00Газар тахих судар оршивой<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
Энэ цагийн шашны эзэн Шагжамуни бурхан эхлэн арван зүгийн бурхан мөн түүний ёс баригч шарын шажны эзэн богд Зунква эцэг хөвүүн болоод хамаг бодьсадва бэлгэ билгийн нүдэт номын сахиусан бүгдэд дээжээ өргөж тахинай бид айлдаж энд өөдөөн бол(залрагтун).
Миний угийн угаас наараан эцэг өвк болоод одоо бид хүртлэх бүгдийг асарч хайрлагч сахиусан тэнгэр Алтай хаан, Богд алаг уул, Эрчис, Эмил, Бор тал, Ил эхлэн намайг асран хайрлагч хамаг газар усны эзэн болоод ялангуяа Булган, Чингэл, Өрөнгө, Цагаан гол, Ендэрт, Бумбат болоод энэ орны эзэн бүгдэд дээжээн өргөж тахинай бид айлдаж энд өөдөөн бол. <br />
<a name='more'></a>
Энэ цагийн шашны эзэн Шагжамуни бурхан эхлэн арван зүгийн бурхан бүгдийг тахимуй цөөг.
Мөн түүний ёс баригч шарын шажны эзэн богд Зунква эцэг хөвүүн бүгдийг тахимуй. Цөөг.
Хамаг бодьсадва бэлгэ билгийн нүдэт номын сахиусан бүгдийг тахимуй. Цөөг.
Намайг угийн угаас наараан эцэг өвк болоод одоо бид хүртлэх бүгдийг асарч хайрлагч сахиусан тэнгэр бүгдийг тахимуй. Цөөг.
Алтай хаан, Ховог сайр, Богд алаг уул бүгдийг тахимуй. Цөөг.
Эрчис, Бор тал, Ил эхлэн Булган, Чингэл, Өрөнгө, Цагаан гол, Ендэрт, Бумбат болоод асран хайрлагч хамаг газар усны эзэн болоод ялангуяа энэ орны эзэн дээд Богдын зарлигаар уншин дуудвай би. Цөөг
Тавин алд зэл татуулмуй гэж цөөг
Даяар харцага мэт агт морь заяамуй гэж
Тахисан тэнгэр минь цөөг
Тансаг жаргалан хишиг өгөн соёрхо цөөг
Жаран алд зэл татуулмуй гэж
Жирмасун мэт унага бариулмой гэж цөөг
Живэр ихт хий хүлэг заяамуй гэж
Чимэгт хүслийг минь өгөн соёрхо цөөг
Далан алд зэл татуулмуй гэж цөөг
Тахь мэт унага бариулмуй гэж
Далан ихт агт морь заяамуй гэж
Таалсан хүслийг минь өгөн соёрхо цөөг
Наян алд зэл татуулмуй гэж аргасун мэт унага бариулмуй гэж
Наран саран мэт дэлгэр сайхан жаргаланг өгөн соёрхо цөөг
Ерэн алд зэл татуулмуй гэж
Ертөнцийн жаргаланг заяамуй гэж
Есүкэйн хөвүүн тэр Богд Чингис хаан
Ёсоор уншин дуудвай би цөөг
Зуун алд зэл татуулах болтугай
Зоргол сайхан унага бариулах болтугай
Зуу Шагжамуни шажин өлзий хутаг
Хур мэт оруулан соёрхо цөөг
Зорьсон сэтгэлийг минь бүтээн соёрхо цөөг
Зохиосон ерөөлийг минь ханган соёрхо цөөг
Сүмэр уул мэт их бат буудалтай болгон соёрхо цөөг
Сүн далай мэт гүн ёроолтой болгон соёрхо
Гарбарваас модон мэт навч цэцэгүүдээр дэлгэрүүлэн соёрхо цөөг
............................................мэт сантай болгон соёрхо цөөг
Далай лам эрдэнэ мэт төр шижин дэлгэрэх болтугай цөөг
Алтай ханыг нутаглуулан соёрхо цөөг
Амгалан жаргаланг өгөн соёрхо цөөг
Эрчис мөрнийг нутаглуулан соёрхо цөөг
............................................... соёрхо цөөг
Энэ эрсэн эрлэгийг минь чандмана эрдэнэ мэт
Эрсэн хүссэн тэр өлзий хишгийн хур мэт оруулан соёрхо цөөг
Тарган сайхан нутагтай болгон соёрхо цөөг
Тансаг сайхан жаргаланг өгөн соёрхо цөөг
Зуун он болтол зуд турхангүй болтугай
Зорьсон хүсснийг минь бүтээн соёрхо цөөг
Хортон дайсанд бүү учиртугай
Хулгай худалд бүү өрстүгэй
Намрын накисха, хаврын хакисхад бүү үрэстүгэй
Халдвар, хамуу, хөржин өвчин үгүй болтугай
Төрсөн төл минь төгсөөр үржтүгэй
Эрэг зуухд бүү унтугай
Энх амгалан өнжтүгэй
Нэг гүүн минь нэг зуун үржтүгэй
Хоёр гүүн минь хоёр зуун үржтүгэй
Мянганы эх болтугай
Түмний сүр сүнсэн хурай хурай хурай
Буян хишиг тогт тогт тогттугай.
Сарваа мангалам.
Тод үсгээс буулгасан Х.Бямбажав</div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-82152974324897958422012-01-09T23:58:00.000-08:002012-01-09T23:58:32.313-08:00Алтайн магтаалыг судалсан нь<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<br />
<a name='more'></a>Эва Шүбэрт (Монгол улсын Ховд их сургууль) <br /><b>1. Алтайн магтаалыг судлах хэрэгцээ </b><br />Алтайн магтаал гэдэг бол монгол ардын баатарлаг туульс гэсэн ардын аман зохиолын нэгэн төрөлтэй нягт холбоотой, эртний үеэс уламжилж ирсэн, өөрийн гэсэн өвөрмөц шинж тэмдэг, утга агуулга, хэлбэр дүрслэл, хайлах арга, зорилго ач холбогдол, түүх уламжлалтай аман зохиол, зан үйлийн бүтээл юм. Тууль хайлахын өмнө туульч, сонсогчдын бэлтгэл болж хэлэгддэг энэ магтаалыг судлах нь монгол ардын баатарлаг туульсын судлалд чухал байр эзлэх ёстой. Монгол ардын баатарлаг туульсыг сурвалжлан тэмдэглэх судалгаа одоогоос 200 жилийн өмнө эхэлсэн гэж үзэж болно. Энэ хугацаанд Монгол, Орос болон бусад гадаад эрдэмтэд судлаачид туулийг судлахдаа заримдаа Алтайн магтаалыг онцгойлон дурдаж, улмаар монгол судлаачид үүнд илүү анхаарал тавьж, Алтайн магтаалын байр суурийг тэмдэглэн, хэд хэдэн хувилбар ялгаж гаргасан боловч өнөө хүртэл Алтайн магтаалыг дагнаж судалсан эрдэм шинжилгээний бүтээл бидний судалгаанаас үзвэл нийтлэгдээгүй байна. <br />Монгол тууль судлалын зарим асуудал, 1999, (1) гэсэн номдоо тууль судлаач Б.Катуу “Энэ талаар дагнасан судалгаа өнөө хэр хийгдээгүй...” харин “тууль судлагчдын бүтээлд анхааран тэмдэглэсэн нь мэр сэр тааралдана” гэжээ. Энэ үг одоо хүртэл Алтайн магтаалыг судалсан байдлыг тодорхойлж байдаг. Ном зүйгээс үзсэн ч, эрдэмтэн, судлаач, багш нараас сурагласан ч дээрх дүгнэлт батлаглаж байлаа. Ийм учраас олон судлаачийн бүтээлүүд болон бусад эх сурвалжаас олдож байгаа мэдээллийг цуглуулж, эмхтгэн цэгцэлж, дүгнэлт гаргах болон нийтэд таниулах нь аман зохиол судлалын маш чухал үүрэг гэж үзэж байна. <br />Алтайн магтаалыг судлах хоёр гол эх сурвалж байдаг: нэгд, туулийн судлал буюу туулийг судалсан ном, эрдэм шинжилгээний бүтээл, туульчдаас авсан бичмэл болон соронзон хальсанд буулгасан тэмдэглэлүүд, хоёрт, монголын ерөөл магтаалыг судалсан эх сурвалжууд. Үүнээс гадна орчин үеийн урлагийн чанартай хувилбаруудыг судалж, уламжилж ирсэн шинжээр нь арай эртнийхийг нь тогтоож, харьцуулан судалж болох юм. <br /><b>2. Алтайн магтаалын тодорхойлолт </b><br />Монгол ардын баатарлаг тууль хайлах явдал тогтсон тодорхой дэг журамтай байдаг. Энэ нь нэг талаас туулийн эртний уламжлал, нөгөө талаас зан үйлийн чанартай нь холбоотой гэж үзэж болно. XIX зууны үеэс XX зууны хоёрдугаар хагас хүртэлх үеийн нэрт туульчдын хувьд тууль зөвхөн урлагийн бүтээл байхаар зогсохгүй тууль хайлах нь хайлуулж байгаа айлд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг бөгөөд заримдаа тухайн айлд туссан бэрхшээл зовлон арилгахаар туульчийг дуудан тууль хайлуулдаг байжээ. Тууль хайлах нь үзэгдэшгүй ер бусын ертөнц, дэлхийг бүрдүүлж захирдаг гэж үздэг уул усны эзэд, лус савдагтай холбоотой тул зан үйлийн үүднээс тууль хайлахаас өмнө байгаль орчноо магтсан дээдэлснээрээ эл ер бусын амьтдыг баясган эвлүүлж, тэдний уур хилэнд өртөхгүй хамгаалалттайгаар туулиа гүйцэд хайлж үр дүнд хүргэж болно. <br />Ингэж тууль хайлахаасаа өмнө монгол туульчид оршилд нь Алтай уулсыг, зарим тохиолдолд газар нутгийнхаа бусад уулсыг магтан дуулахыг Алтайн магтаал гэж хэлнэ. Бас туульчийн газар нутгаас шалтгаалан зарим нь Алтайн магтаалыг “Алтай хайлах”, “Туулийн оршл магтаал “, “Алтайг магтах”, “Баян Алтай”, “Алтай уулын магтаал” зэрэг янз янзаар нэрлэж зарим газарт харин “Алтай Хангайн магтаал”, Хангайн магтаал”-ыг хайлдаг. Мөн магтаал гэдгийг “тухайн дүрслэгдэхүүний сайн сайхан шинжийг тоочин дүрсэлж бахархан сайшаах утгыг илэрхийлсэн байдаг” гэж Ш.Гаадамба, Х.Сампилдэндэв нар Монгол ардын аман зохиол , 1988 (2) гэсэн номдоо тодорхойлсон байдаг. Алтайн магтаалыг туульчид голдуу товшуур хөгжим (Урианхай), морин хуур, „экэл”(Халх) эсвэл зарим туульчийн хувьд – арай ховор тохиолдолд – хөгжимгүйгээр хэлдэг. Хэлэхдээ хөөмийлж эхлээд дараа нь бүдүүн аргил хоолойгоор дуулах нь Алтайн өндөр уулсын байгаль, хүрхрээний усны шуугиан, ууланд цуурайтах дуу чимээг дүрслэн Алтайн сүрлэг бадрангуй байдлыг илэрхийлдэг. Үүнд Алтай хайлах хоёр янзын хоолой байдаг бөгөөд “өндөр хоолой” гэдэг нэг дээр нь дуугаа маш түрэлттэй гаргадаг учир туульчаас хүч их шаарддаг байхад “нам хоолой” гэдэг нь энгийн дуулах байдалд илүү ойролцоо бөгөөд хайлахад биед арай амар байдаг ажээ. <br /><b>3. Алтайн магтаалын зорилго </b><br />Алтайг магтах явдал нь байгаль эзэнгүй биш, ямагт эзэнтэй байдаг, энэ эзэдтэй хүмүүс бид харьцдаг, тэд бидний амьдралд нөлөөлдөг гэсэн ойлголтод дээр үндэслэдэг. <br />Туульч Б. Уртнасантай хийсэн ярилцлагад түүний хэлсэн нь: <br />“Тэгвэл Алтайн арван гурван цав цагаан уул гэж байна. Алтайн арван гурван цав цагаан уулсыг ахалж байдаг арслан - ? – цагаан уул гэж байна....Алтайн эзэн өнө үргэлжид үүрд мөнх 25 настай байдаг Алиа хонгор гэдэг эзэн байна. ...гэж үздэг. Алиа хонгор гэдэг эзний ажил явдал явуулж дамжуулж өгдөг уулын эзэн Уваа гүнчид байдаг. Энэ хоёр ... энэ алтан дэлхийг зохицуулж өгдөг. Нэг нь Алиа хонгор, нэг нь түүний үүрэг гүйцэтгэгч, өөрөөр хэлбэл доод тушаалыг гүйцэтгэгч хүнийг уулын эзэн Уваа гүнчид гэж байдаг учиртай. Ингэж өөрөөр хэлбэл Алтайн эзний доор таван мөч савдаг гэдэг юм байна. Энүүгээр дэлхий бүрдэж байна. ...гэж байна. Зуд турхан болсон ч эд нар хариуцна. Цасан шамрага болсон шуурганд аюул аваар гарсан ч эд нар мэдэж байна. Тэгэхлээр Алтайн магтаал гэдэг бол аюул аваараасаан уучилж өршөөж яваасай гэхийн тулд Алтайн магтаалыг магтдаг учиртай. Алтайн магтаалыг магтаад сүүгээн өргөөд сангаан тавиад залбирал гэдэг (одоо) хүний оюун санаа нь хийж – хэлж л байна уу даа. Тэрүүндээ бодох санадгаа бодоод Алтайгаа магтаж дуусгачихаад тэгээд баруун монголын баатарлаг туулийг хэлэх учиртай.” гэлээ. (3) Алтайн магтаал хайлах явдал нь хэд хэдэн зорилготой байдаг бөгөөд үүнийг олон талаас үзэж болох юм. <br />1. Хамгийн энгийн ойлголтыг авч үзвэл С.Дулам, Г.Нандинбилэг Монгол аман зохиолын онол, Х.234 (4) гэсэн номдоо тодорхойлсон “эх нутгийнхаа байгалийн гоо сайхныг бахдан дуулах гоо сайхны учир холбогдолтой” байхад оршино. <br />2. Түүхийн буюу гарал үүслийн үүднээс ялангуяа Урианхай уламжлалд туульчид голдуу анчид байсан учраас анд явахдаа Алтай уулсыг магтаж уулын эзэд лус савдгийг баясгаж тэднээс ивээл хишиг өөрөөр хэлбэл ангийн сайн олз гуйсан үйлдэл байна. Үүнийг гарал үүсэл гэдэг хэсэг дээр илүү дэлгэрэнгүй үзье. <br />3. Энэ зан үйлийн чанарыг цаашаа дэлгэрүүлж судлахад хүрээлж байдаг сүрлэг сайхан Алтай уулс, хүн төрөлхтөн, амьтан ургамлыг тэжээж ивээн, хэрэгцээтэй бүх зүйлсийг хайрладаг, муу бүхнээс хамгаалдаг гэсэн ойлголтоор бүх хүн амьтныг тайван сайхан, амар тайван байлгах, өвчин зовлон тохиолдоход “Алтай магтахад бүх юм сайхан болдог” (Монгол тууль судлалын зарим асуудал, Б.Катуу, 1999) гэж үздэг юм байна. Тийм учраас Алтайн магтаал зөвхөн оюуны хэрэгцээг хангах биш амьдралд хэрэгцээтэй байсан. Харин зарим туульчид бас Алтай магтаж мэргэ тавьдаг байсан гэж туульчид хүүрнэдэг. <br />4. Тууль хайлахад Алтайн магтаал товшуурын аяыг дагаад туульч хоолойн зөв өнгөнд ороход туслахаас гадна магтаалыг хатуу дэглэмтэй хайлдаг тул сонсогчдыг ч гэсэн тууль сонсоход бэлтгэдэг. “Алтайн магтаалыг хайлахдаа туульч малгайгаа авахгүй, суудлаа өөрчлөхгүй, дунд нь ямар нэг зогсолт хийхгүй, үзэгч сонсогч нараас ямар нэгэн чимээ гаргахыг хориглодог байна. Алтайн Эзэн Алиа хонгор ирэхэд гадна болон гэрт сан тавиулж, цацал өргүүлдэг.” (14) Иймээс туулийг анхааралтай сонсох уур амьсгал сонсогчдын дунд бий болдог юм. <br /><b>4. Алтайн магтаалын агуулга </b><br />Алтайн магтаалын агуулга гэвэл Алтай уулсын сайхан байгаль, тэнд амьдардаг бүх ан амьтан, ургамал жимсийг төрөл төрлөөрөө, хад асгын янз бүрийн хэлбэр, рашаан булаг, ашигт малтмал, ер нь бүх баялгийг нь бишрэн магтаж байхдаа тодорхой дэс дараа, тогтолцоотой бөгөөд тухайлбал дөрвөн зүг, дөрвөн талаас нь үзэж магтах, дээрээс эхлээд доод хэсгийг нь хүртэл магтах, дөрвөн улирлын байдлаар салган ангилж магтдаг юм. Хувилбараас шалтгаалан маш олон эсвэл цөөхөн бадагтай, бадгийн хооронд давтагдах түрлэгтэй, үүнд “Баян буурал Алтай минь ээ” зэрэг байдлаар шууд Алтайд хандан Алтай уулс минь ер нь ийм сайхан, бүх хүмүүсийн хэрэгцээг хангаж, бүгдийг сайхан элбэг дэлбэг, аз жаргалтай байлгадаг гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин XX зууны ялангуяа Баяд, Дөрвөд туульчдийн хайлдаг хувилбаруудад шарын шашны нөлөө илүү орсон байна. <br /><b>5. Алтайн магтаалын гарал үүсэл </b><br />Алтайн магтаалын гарал үүслийг хэд хэдэн талаас авч үзэх хэрэгтэй. Туультай нягт холбоотой байдаг тул туулийн гарал үүслийн судалгааг дагаад үүнтэй хамт судалж болох юм. Судалгааны сэдвээс тийм ч холдохгүйн тулд энд тууль судлалын хувьд зөвхөн тууль судлаач Б.Катуу багшийн нэлээд орчин үеийн, гүнзгий, бүрэн судалж нийтэлсэн “Монгол тууль судлалын түүхэн тойм”, Аман зохиол судлал XXV-р боть, (5)гэсэн судалгааг дурдъя. <br />Ерөнхийд нь Алтайн магтаалын гарал үүсэл байгальтай харьцах монгол хүмүүсийн уламжлал, нүүдэлчдийн соёл иргэншилд хамаарна. Алтайн магтаал маш эртнийх учраас зөвхөн соёл урлагийн чанартай биш, хүмүүс байгальтай харьцан зохицох, байгаль болон байгаль доторх, байгалийг захирдаг ер бусын бодьгал эздээс хишиг гуйж, ямар нэгэн ашиг гаргах, эдгээрийн уур хилэнгээс өөрсдийгөө хамгаалах явдлаас үүсэлтэй гэж ойлгох нь зүйтэй гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл эхний зорилго нь зан үйлийн хүрээнд оршиж байна. <br /><br />1. Бичиж тэмдэглэсэн анхны хувилбар Үүсэл гарлын судлалд бичгээр тэмдэглэсэн анхны хувилбарыг олох, үүнээс цаашаа илүү эртний хувилбарыг хөөн мөрдөх нь их чухал байна. Үүнийг энэ судалгаанд хараахан гаргаж амжаагүй явна. Жилхэр туульчийн хайлсан Алтайн магтаалын хувилбар байдаггүй гэснээс үзвэл Б.Уртнасан туульчийнх одоо хүртэл тэмдэглэгдсэн хувилбараас нэлээд эртнийх байна. <br /><br />2. Алтайн сангууд Алтайн магтаалын бичмэлээс эртний Алтайн сан гэсэн тэмдэглэлүүд байдаг. Алтайн сан гэдэг нь бол Алтайн уулс, эдгээрийн эздэд хандсан залбирал юм. Үүний дунд анд явахад сайн олз олохын төлөө тавьдаг сангууд байдаг. (Арван гурван Алтайн ариун сангууд, Ж.Цолоо, 1999) (6) Ан амьтдаар баян Алтай ууланд очоод ан хийхээсээ өмнө уулын эзнээс (лус, савдаг) зөвшөөрөл гуйх, амьтны амийг тасалж байгаа учраас өчил хүлцдэг. Энэ уламжлал анчин-түүчин соёл иргэншилтэй олон үндэстэнд байдаг. Тууль судлаач Ж.Цолоо Алтайн магтаалыг Алтайн сангуудаас гаралтай бололтой гэсэн санал дэвшүүлсэн. Үүнийг судлахын тулд Алтайн сангуудын эртний хувилбаруудыг олоод Алтайн магтаалтай харьцуулах хэрэгтэй. <br /><br />3. Гарал үүслийн тухай домгууд Алтайн магтаал анх яаж үүссэнийг тайлбарлах домгуудыг туульчид хэлдэг бөгөөд туулийн судлаачид ч тэмдэглэсэн байдаг. Одоо хүртэл бидэнд хоёр хувилбар олдоод байна. А. Нэгэнд нь анчин, үзмэрч, туульч гурав Алтайн ууланд анд явж эхлээд ямар ч амжилтгүй байгаад туульч нь Алтайг магтан Алтайн эздийг баясгасны улмаас тэд ангийн сайхан олзтой болдог. (Монгол тууль судлалын зарим асуудал, Б.Катуу, 1999). Үүнийг тууль судлаач Б.Катуу багш С.Чойсүрэнгийн хүү Батчулуунаас тэмдэглэж авсан. Энэ домгийг бас судлаач Ж.Цолоо Б.Авирмэд туульчаас 1971 онд тэмдэглэн авч, мөн туульч Б.Уртнасангаас миний бие 2007 онд тэмдэглэн авчээ. Б. Хоёрдах домогт нэгэн туульч тууль хайлах гэж байхдаа Алтайн уулын эздийг хилэгнүүлнэ гэж айгаад хайлахаасаа өмнө хэлэх магтаалыг зохиожээ. (Монгол тууль судлалын зарим асуудал, Б.Катуу, 1999, 12) <br /><b>6. Алтайн магтаалын хувилбар </b><br />Туульчид Алтай магтахдаа тууль хайлахтай адил бие биенээсээ үгчлэн давтаж сурдаггүй, харин өөрийнхөө уран сэтгэмж, урлагийн дүрслэлээр Алтайгаа магтаж, туульч бүрийн хайлдаг магтаалууд хоорондоо агуулга, уран сайхны дүрслэл, найруулгын хэрэглүүрүүд, хайлахын өнө, хайлж байгаа байдлын хувьд харилцан адилгүй байдаг. Хэд хэдэн туульчийн хувилбаруудыг хооронд нь харьцуулсан бяцхан судалгааг зөвхөн судлаач Б.Катуугийн Монгол тууль судлалын зарим асуудал гэдэг номоос оллоо. <br />Одоо хүртэл дараах туульчдийн хайлсан хувилбарууд бидэнд олдоод байна: <br /><br />- Захчин: Туульч Энхбалсан, Ховд аймгийн Манхан сум. Тэрээр эртний, маш өвөрмөц аяаар хайлдаг. (Хэдэн хүнээс авсан аман мэдээ) <br /><br />Дөрвөд: Туульч Цагаадайн Зодов, Увс аймгийн Бүхмөрөн сум (үүнд шарын шашны нөлөө их байдаг). <br /><br />(Дөрвөд ардын тууль, Б.Катуу, 1996). Дөрвөдийн “Алтай хайлах” гэдэг бүтэн тууль байна. Үүнийг Б.Цэрэл Алтай хайлах (7) гэдэг номдоо тэмдэглэсэн. <br /><br />- Торгууд: М.Пүрэвжал (Аман мэдээ) <br /><br />Урианхай: Жилхэр, Ш.Буян, С.Чойсүрэн, Г.Баатар, Б.Авирмэд, Мэнгэт, Б.Уртнасан, Х.Сэсээр (1, 3, 8, 10, 13) <br /><br />Халх: <br /><br />- Баяд: Туульч нар У.Батаа. Лхагва, Лувсан, Пүрвээ. (8) <br /><br />Увсын туульч нараас: <br />Г.Хайнзан, З.Дамиа. Ц.Зодов, У.Мунц. (1) <br /><br />Туульч С. Чойсүрэн настай болсон хойноо Алтайн магтаалыг сард нэг удаа тогтмол хайлдаг байсан гэж судлаачид тэмдэглэсэн байна. (Б.Катуу, Лха.Туяабаатар) <br /><br />Баядын туульч нарын хайлдаг “Хан Харангуй” туулийн 7-р бүлэг “Алтай хайлах” гэсэн бүтэн тусгай бүлэг байдаг бөгөөд үүнийг туульчид хүндэлж үзэж, ард нь заавал ерөөл хэлж дуусгадаг. (Монгол ардын баатарлаг туульс, Ж.Цолоо, УБ, 1982, Х.24) гэнэ. (8) <br /><br />Бидний тэмдэглэж авсан хувилбар: <br /><br />1. Монгол уран зохиолын унших бичиг, Д.Цагаан, УБ., 1961, Х.5-6 дээр байгаа магтаалыг Монгол ардын зан үйлийн аман зохиол, Х.Сампилдэндэв, 1987, Х.219-221, (9)номоос авсан. <br /><br />2. Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг, Ш.Гаадамба, Д.Цэрэнсодном, 1967, Х.115-117 дээр байгаа магтаалыг Монгол ардын зан үйлийн аман зохиол, Х.Сампилдэндэв, 1987, Х.216-219, (9) номоос авсан. <br />3. Туульч Баатарын Уртнасангийн хайлдаг хувилбар <br /><br />3.1. Алтайн Урианхайн аман зохиол, М.Ганболд, Хувилбар 2, Х.25-31, (10) <br />3.2. 2007 оны 4 сарын 15нд туульчтай биечлэн уулзаж, комьпютер ба кассетэд хурааж авсан <br />4. Туульч Мэнгэтийн хайлсан хувилбар: “Алтай уулын магтаал” Алтайн Урианхайн аман зохиол, М.Ганболд, Хувилбар 1, Х.22-25 (10) <br />5. Туульч Гөлөгийн Хайнзан Дөрвөд ардын тууль, Б.Катуу, (11) <br />Үүнээс гадна Шинжлэх Ухааны Академийн хэл зохиолонгийн хүрээлэнд Б.Авирмэд туулчийн хайлсан Алтайн магтаалын хоёр хувилбар (1987: 724 /B/-A-1, A:B 1:1, 9:5, 1972: 507 A-1), Ш.Ринчен (1972: 402 B-4), Г.Хайнзан (1975: 534 A-1), Д.Сунгаржав (1987: 581 A-2) нарын соронзон хальсанд хураасан тус тус хувилбар болон бичгээр хоёр хувилбар (4-4-4-18, 5-27-27-37) байдаг. <br /><b>7. Алтайн магтаалын байр суурь </b><br />Алтайн магтаал нь монгол ардын баатарлаг туульстай зайлшгүй холбоотой байхын зэрэгцээгээр онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг. Иймээс “Алтайгүй тууль тууль болдоггүй, авгайгүй айл айл болдоггүй” гэсэн зүйр үг гарсан билээ. Энэ зүйр үг туульчдийн дунд их хэлэгддэг бөгөөд тухайлбал туульч Ц.Зодовоос эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Өлзийбаяр, туульч Б.Уртнасангаас миний бие тэмдэглэн авчээ. Энэ зүйр үг бол Алтайн магтаал нь тууль хайлах ёс заншилтай зайлшгүй холбоотойг батлах гэрч юм. <br />Алтайн магтаалын утга учир, ач холбогдол нь бидний үзэж байгаагаар эхлээд дан зан үйлийн шинж чанартай байгаад дараа нь тууль хайлахад бэлтгэхэд зан үйл, практикийн холилдсон чанартай болоод өнөө үед дан соёл урлагийн чанар луу шилжиж байна. Гэтэл өнөөдөр ч гэсэн уламжлалыг илүү дээдлэдэг газар нутгаар зан үйлийн чанар нь хадгалагдсан нь таарж байна. Тухайлбал, Алтайн магтаалыг хайлахад дээжийн саванд сүү өргөж, хүж асаах зэрэг зан үйлийг одоо ч баримталдаг ажээ. <br /><b>Дүгнэлт</b><br />Алтайн магтаал бол монголын нүүдэлчдийн соёл иргэншилд хадгалагдсан, эх нутгаа хайрлах сэтгэлгээг илэрхийлдэг, уран сайхны баялаг хэрэглүүртэй, байгальтай харьцах эртний зан үйлийн чанарыг шингээсэн монгол ардын аман зохиолын маш гайхамшигтай, өвөрмөц бүтээл юм. Иймээс үүнийг цаашдаа илүү нарийн судалж, судлалын тойм гаргаж, гарал үүслийг нь тодорхойлох, тэмдэглэж авсан болон одоо хэлэгдэж байгаа хувилбаруудыг ирээдүйн судалгаанд хадгалж хамгаалах, хоорондоо харьцуулах, гадаад хэл рүү орчуулах нь туулийн судлалд зайлшгүй тавигдах асуудал юм. <br /><b>Номзүй</b><br />1. Катуу, Б. Монгол тууль судлалын зарим асуудал, Х.17 – 26, Ховд, 1999 <br />2. Гаадамба, Ш., Сампилдэндэв, Х. Монгол ардын аман зохиол, Х.119хх, УБ, 1988 <br />3. 2007 оны 4 сарын 15нд Ховд аймгиын Дуут сумын иргэн туульч Б. Уртнасантай илтгэгчийн хийсэн ярилцлагаас <br />4. Дулам, С., Нандинбилэг, Г. Монгол аман зохиолын онол, УБ., 2007 <br />5. “Монгол тууль судлалын түүхэн тойм”, Катуу, Б. Аман зохиол судлал XXV-р боть, Х.31-128, Улаанбаатар, 2003 <br />6. Цолоо, Ж. Арван гурван Алтайн ариун сангууд, 1999 <br />7. Цэрэл, Б. Алтай хайлах, Ред. Гүрсэд, Улаангом, 1964 <br />8. Цолоо, Ж. Монгол ардын баатарлаг туульс, УБ, 1982,Х.24 <br />9. Сампилдэндэв, Х. Монгол ардын зан үйлийн аман зохиол, УБ, 1987, Х.219-221 <br />10. Ганболд, М. Алтайн Урианхайн аман зохиол, Хувилбар 2, Х.25-31 <br />11. Катуу, Б. Дөрвөд ардын тууль, УБ, 1996 <br />12. Катуу, Б. Монгол тууль судлалын зарим асуудалд 1999, Х.18 (Урианхайн туульчид, Ж. Цолоо, Утга зохиол урлаг. УБ. 1972. №46) гэсэн номноос иш татсан. <br />13. Туяабаатар, Лха., Алтайн урианхайн баатарлагийн туульс, түүний эх сурвалж өвөрмөц шинж, Өлгий, 1995 <br />14. Катуу, Б., Алтайн урианхайн тууль, Улаанбаатар, 2001, Х.5<br /><br /></div>Unknownnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-1337791867678974300.post-77979490272864131382012-01-09T23:25:00.000-08:002012-01-09T23:33:15.386-08:00Цаатан (Духа) иргэдийн өв, соёл #3<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: center;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiwMeJlb76MdB1QgPecENSPP4NuVUJwOcVR2uP4jVEAnBEdlYAZeZQXxkcThNapSOY07SeJHX-rYUYcgnQWxUJx_bdfLB07FqXQ9C0l1NBrVMIPcN9W8oiODhtznMD3BXeC7rk5NuDRqXU/s1600/IMG_2557.JPG" imageanchor="1" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiwMeJlb76MdB1QgPecENSPP4NuVUJwOcVR2uP4jVEAnBEdlYAZeZQXxkcThNapSOY07SeJHX-rYUYcgnQWxUJx_bdfLB07FqXQ9C0l1NBrVMIPcN9W8oiODhtznMD3BXeC7rk5NuDRqXU/s320/IMG_2557.JPG" width="320" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Баруун Тайга<br />
<a name='more'></a></td></tr>
</tbody></table>
Цаатангуудын соёл иргэншлийг өнөө хүртэл хадгалж ирсэн том өв бол өөрсдийнх нь орон байр болох урц (өүке) яах аргагүй мөн. Урцыг хэрхэн барих, хаана барих, ямар аргаар барих гээд өөр өөрийн тогтсон дэг жаяг, ёс уламжлалтай байна. Ихэвчлэн нойтон хар модоор мөчрүүдийг өөлөн хийнэ. Үзүүртэй ацтай модыг гол модоо олгон огтлон авдаг. Урц үндсэндээ мод (алаадже) бүрээс (алхе) хоёроос бүрдэх бөгөөд даавуу, арьс, брезентэн бүрээсийг нилээд хожуу (XIX үеэс) хэрэглэх болсон талаар эрдэмтэн судлаачид тэмдэглэсэн байна. <br />
Цаатан ардууд нь 3-4 метрийн урттай, том урц бол 28-32, жижиг урц бол 17-23 ширхэг мод орсон, брезентээр бүрсэн уламжлалт сууцандаа цельсийн нэмэх 31 хэмээс цельсийн хасах 53 хэм хүртэлх цаг уурын нөхцөлд өнөөг хүртэл амьдарсаар байна. Өмнө нь ямар нэгэн ан амьтны болон цаа бугын арьс, модны холтосоор урцаа бүрдэг байсан бол 1970-аад оноос судалгаа явуулж байж, бүх урцыг брезентээр бүрэх болжээ. Нэг урцанд дунджаар 65-75 метр брезент ордог бөгөөд ихэвчлэн дангаар нь бүрнэ. Урцанд эд юмс тавих, гэр орны зүйлийг засах тогтсон хэв, ёс заншлыг хэрэглэдэгээс гадна энэ нь тэдний сүсэг бишрэлтэй холбогдсон ёс суртахууны зүйлүүдийг илэрхийлдэг. <br />
Цаатан иргэдийн өөрийн соёл иргэншлийн гол онцлог баталгаа нь цаа бугатай салшгүй холбоотой. <br />
Нэгэн үе социализмын үеийн цаатангуудыг төвлөрүүлж суурьшуулах гэсэн оролдлого нь цаатангуудын амьдралын хэв маяг, уламжлалтай зөрчилдөж, улмаар тайгыг эзгүйрүүлэхэд хүргэж байсан бол өнөөдөр тэдэнд чиглэсэн ямар ч бодлого, зорилтгүй явж ирсэн нь энэ өвөрмөц амьдралын хэв шинжийг аяндаа мөхөж алга болох аюулд хүргэхээр байна. <br />
Тайгад амьдарч байгаа цаатан иргэд өлөн зөлмүүн байдалд, дутагдаж гачигдах нөхцөлд амьдарч, оршин тогтнож байна. <br />
Цаатан ардуудын олонхиос онцгойрон ялгардаг зан заншил нь: <br />
• гэр бүл болох хурим найр хийх <br />
• оршуулгын зан үйл хийх <br />
• цаа сэтэрлэх <br />
• ан авд мордох <br />
• урц гэрээ барих <br />
• нүүж суух зэрэг төрөхөөс эхлээд жам ёсоор хорвоог орхих үе хүртэл амьдралын хугацаанд давтах үйлүүд болно. <br />
Цаатан ардуудын амьдралын хэв хэвшил дотор эртний овгийн байгууллын үеийн улбаа өнөө хэр хадгалагдсаар ирснийг тэдний зан үйлийг судалдаг гадаад, дотоодын эрдэмтэд ажиглан мэдээлж байна. Тухайлбал, 2002 онд зүүн тайгын 10 өрхөд хийсэн судалгаагаар тэд хүнсээ (махаа) ав адилхан хуваан авч, яг нэг өдөр хүнсээ дуусгаж байгаа жишээ болно. Мөн нас барагсдаа оршуулах зан үйлэнд ч их эртний хэв шинж хадгалагдаж байгаа юм. Цаатан ардуудын эд өглөг, хувцас хэрэглэл, гоёл чимэглэл, эдийн соёлын бүхий л өв уламжлал нь өнөөдөр бараг бүрэн устан үгүй болж байна. Тэд орчин үеийн шаардлагаар арьсан гутал, богцноосоо аажим салж байгаа шигээ хэл соёл, зан заншлаа мөн бөхөөн орхиж байна. <br />
Социализмын үед “Орон нутгийг судлах музей” байгуулсан байсан нь цаатан ардуудын соёл заншлыг олон нийтэд сурталчилах, ирээдүй хойч үедээ энэ өвөрмөц амьдрал, зан заншлыг хадгалан үлдээхэд чухал ач холбогдолтой арга хэмжээ болжээ. Гэвч одоо энэ музей хаагдаж, дотор нь байсан зарим үнэт үзмэрүүд байхгүй болсон байна. Үүнийг дахин сэргээн засварлах, ашиглалтанд оруулах, байнгын ажиллагаатай болгож аялал жуулчлалын шинэ бүтээгдэхүүн болгох асуудлууд тулгамдаж байна.<br />
Цаатан ардууд нь бөөгийн шашин шүтсээр ирсэн. Социализмын үед бөө буух, удган (удгаан) зайран тодруулах нь хязгаарлагдмал байсан ч тэд шашин соёлоо хадгалсаар ирсэн. “Цаатан бөө нь дархад бөөгийн мөргөлтэй агуулга хэлбэрээрээ бараг адил. Гэхдээ эртний шинж, агуулга ёс дэглэмийг нэлээд хадгалсан, буддын шашны нөлөөнд ороогүй өвөрмөц шинжтэй байна” гэж С.Бадамхатан тэмдэглэжээ. <br />Цаатан ардуудын өрх бүр урц гэрийн хойморт эцэг дээдсийн нь сүнс сүлд шингэсэн онгод шүтээнээ гэрт эд зүйлс байрлуулах ёс жаягийн дагуу залсан байдаг. Харин нэг овог удмын цаатангууд өөр өөрийн тахиж шүтдэг онгон газар байдаг бөгөөд жилд 1-2 удаа очиж тахиж шүтэх ёс байдаг.<br />Цаатангууд тува, монгол хэлээр ярьдаг. Сумын дунд сургуульд тува хэлтэй боловсон хүчинг бодлоготойгоор бэлтгэж байсан байна. Одоо сумын 9 жилийн дунд сургуульд нийтдээ цаатан 135 хүүхэд суралцаж байна. <br />Мөн тус сургуульд Тувагаас мэргэжилтэн багш нарыг урьж сумын дунд сургуульд тува хэлний хичээл орж байсан. Тухайн үед цаатан хүүхдүүдэд тува хэл бичиг зааж байсан энэ сайхан уламжлал одоо алдагджээ. <br />Цаатан ардууд өнөөгийн байдлаар тува хэлээ зөвхөн хоорондын харилцааны түвшинд л эзэмшсэн, ялангуяа хүүхдүүд тува хэлээр энгийн хэдэн үгээс цааш мэддэггүй байна. Дунд сургуульд тува хэлийг үзэхгүй байгаа нь төрөлх хэлээ мартахад хүргэж буйд ахмад хүмүүс сэтгэл нь ихэд эмзэглэж явдаг ажээ. Хэсэг цаатан ардын төлөөлөгчид төр засгийн удирдлагууддаа эх хэлийг нь дунд сургуулийн сурагчдад оруулдаг болгохоор хүсэлт уламжилж байсан бөгөөд 2003 онд тус коммисоос хэрэгжүүлсэн төслийн хүрээнд БСШУ-ны сайдын 2005 оны 12 дугаар сарын 8-ны өдрийн 387 тоот тушаалаар “Тува хэлний хөтөлбөр”-ийг батлуулсан байна.<br /><br />
Цаатан иргэдийн талаар илүү ихийг тайлан илгэлээс бүрэн эхээр нь <a href="http://www.mn-nhrc.org/files/iltgel-2009.pdf" target="_blank">энд</a> дарж үзнэ үү.<br />
<br />
<span style="font-size: xx-small;">Эх сурвалж: МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ХҮНИЙ ЭРХ, ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ БАЙДЛЫН ТАЛААРХ ИЛТГЭЛ 2009</span></div>Unknownnoreply@blogger.com0