Чинагийн Галсангийн амьдралын их нүүдэл

"Танайд өнжье" гэсэн хүсэлтийг маань зохиолч  Чинагийн Галсан уриалгахан хүлээж авсан юм. Гэргий С.Норжмаагийн хамт найрсаг гэрийн эздийн үүрэг гүйцэтгэж, унд цай дэлгэж, үнэтэй цайтай эдлэл хэрэглэлээ ч үзүүлж харуулахаас төвөгшөөсөнгүй. Ч.Галсан гуай давхих дуртай жолооч гэнэ. Хүү нь нэг удаа "Аав аймаар давхих юм аа" гэж ээждээ "матсан" удаатай аж.  Ч.Галсан  шинэ загварын мөнгөлөг саарал өнгийн "Субару форэстэр" хөлөглөдөг.  Тэднийхэн  хотоос зайдуу  Бэлхийн аманд Герман маягийн хаусанд амьдардаг юм билээ.   Засмал замгүй дэржигнүүр газраар давхиулж хүрдэг учраас "Жижиг машин унах эрхгүй" гэнэ.


Шинэ машиныг "Өөртөө зориулж нэг юм ав" гэсэн гэрийнхнийхээ шаргуу шаард­лагаар худалдаж ав­чээ. Гэрийн эзэн "Хотоос зуг­таж, хөдөө газар сонголоо гэсэн чинь хот намайг гүйцээд ирсэн" хэмээн хошигнож бай­на лээ. 2004 оноос тэднийх энд амьдарчээ. Үнэхээр л тэр хавиар амины орон сууц "хөглөрч" харагдав. Ч.Галсан гуайн хөршүүд  хүүхдүүд нь.  Түүний охин, хүүгийнх нь аавтайгаа айлсаж амьдардаг болохоор сайн тал ихтэй. Бэр нь унд цай бэлтгэх ажилд гэрийн эзэгтэйд тусалж ха­рагд­сан. Охин нь Бээжингээс дөнгөж орж ирээд ээж, аав­даа гарын бэлэг гардуулж байна лээ. "Аав аа  таны хөл хэрэгтэй байна" гэж охин нь дуудав. Аавдаа брэнд пүүз авчирч л дээ. Гэрийн эзэн өөрийгөө "Улаан тамирчин" гэж тодорхойлсон. Тэрбээр өөрийн диваажинд тааваа­раа аялдаг юм байна. Өдөрт хоёр удаа цаг орчим агаарт  алхдаг. Бид дагаж салхинд гарсан чинь өвгөний алхааг гүйцэхгүй хоцрох дөхсөн.  Тэрбээр хар залуугаасаа л гүйж, дасгал хийж, гар дээрээ суниадаг зуршилтай. Тэрхүү сайн чанараа  өнөөг хүртэл гээгээгүй.

Байшинд оронгуут зоч­дын өрөө угтана. Энд гэр бүлээрээ цуглаж ярьж хөөрч, суух дуртай гэсэн.  Тавиур дээр хамгийн дээд талд аавынх нь зураг, ээжийнх нь бололтой баруун Монголын хувцас хэрэглэлтэй эмэгтэйн патиар, бас нэг сэгсгэр үстэй, настай эмэгтэйн зураг хараг­дана. Түүнийг "XX зууны их удган Пүрэв" хэмээн танил­цуулсан. "Энэ удганы шавь нь би. Насны ганц шүтээн. Ми­ний Есүс Христ, миний Далай лам, миний Мухаммед" гэнэ.

-Дээр үеийн бөө нар онго­доо буулгах гэж яддаг байсан хэмээн хуучилсан  тэрбээр орчин үеийн бөөгийн онгод хүссэн үед нь  ирдгийг гайхсан ч  муулсангүй. Харин "Бөө гэхээр хүмүүс нэг л юм шиг ойлгодог. Арван бөө бай­лаа гэхэд арван өөр ертөнц шүү дээ" хэмээн тайлбарлав.  Ч.Галсан айлын отгон хүү. "Хөдөөний хүүхдийн эрх гэж хөөрхий юу байхав. Хурга ишиг л ноолно" гэж  ярилаа. Баян-Өлгийн Цэнгэл хайрхан суманд тэрбээр төрж өсчээ.

Манай сурвалжлагч Ю.Дэл­­гэрмаа Чингиз Айтма­товтой уулзсан түүхийг нь сонирхсон юм л даа. "Чингиз Айтматов өвгөнтэй Киргизийн Элчин сайдын яаман дээр өнжсөн, одоо та нарын өн­жөөд байгаа шиг л. Киргиз хэлийг ярьж суухдаа гадар­лачихаж байгаа юм. Хасаг, тува хоёрын дундуур л ярьчих юм билээ. Айтматов хасгаар сайн ярьдаг. Том гэхээсээ илүү жижиг юм сонирхоно. Гэрээ зураад өг. Хаана нь юу байдаг юм гэнэ.  Ч.Айтматов азтай хүн. Бүх юм нь өөрөө бүтээд байсан. Ард түмний автор гэж дэлхийд цол­логд­сон зохиолч доо. Сумын тө­вийн хүүхэд. Нэг зун эмээ дээрээ очиж, хурга ишиг үз­сэн хүн" хэмээн ярьж сууснаа цай аягалж буй гэргий рүүгээ хараад "Бид чинь адгийн доод давхраас гарч ирсэн хоёр" хэмээн огцом харь­цуулалт хийв.

-Норжмаа маань над шиг гэрт төрсөн. Баян-Өлгий айм­гийн Бугат сумынх. Хоёр настайдаа өнчирсөн учраас ээжийгээ санадаггүй.  Дөрвөн настайд нь өнгөрсөн аавыгаа муухан санадаг.  Бүтэн өнчин, ах дүү нарынхаараа, олны дунд явдаг байлаа. Долдугаар ангиа төгсөөд Худалдааны техникум дүүргэсэн юм хэ­мээн нөхөр нь танилцуулав. Тэд­нийх­ийг хэр олон нүүснийг сонирхсон чинь "Гоё асуулт байна" гээд хууч дэлгэв. Мань эр 1995 онд "Их нүүдэл" зо­хион байгуулсан билээ. "Дор­ноос өрнө рүү чиглэсэн цор ганц нүүдэл" гэж түүнийгээ тодотгосон.  Харин тэрбээр амьдралын харгуйд өгсүүр замаар зөндөө нүүсэн байх юм.  Ч.Галсангийнх хэмээх өрхийн нүүдлийн зам ийнхүү эхэлжээ.

-Германд зургаан жил сураад, эх орондоо нэг  үүр­гэвч, хоёр том чемодантай ирлээ. Угтаж авах хүнгүй. Ачаагаа үүрээд, дөрвөлжин ногоон автобусанд чихэж орсон. Кондуктор "Мөнгөө" гэхээр нь "Гадаадад сурч байгаад ирлээ" гэсэн чинь "За, урагшаа яв" гэнэ. Тэд надад тусалж, их сургуулийн үүдэнд буулгаж билээ. Кондуктор намайг их л өрөвдсөн маяг­тай "Угтаж авах хүн байхгүй юм уу" гээд хоцорсон сон. Тэр үед "Их сургууль орон суу­цаар ядмаг" байсан учир тэнхим­дээ долоо хоносон. Өдөр хичээлээ заагаад, шүү­гээний араар орж хувцсаа сольдог байлаа. Тэгсээр бай­тал оюут­ны байранд 419 тоот өрөөг суллаж өглөө. С.Норж­маагаа тэндээ авчирлаа. Тэр өрөөнд охин маань мэндэлсэн юм шүү дээ. Цэрэг ногоон ортой, хэдэн хайрцаг номтой л бай­сан. Нэг удаа "Оюутны байр чөлөөлнө" гээд дөрвөн зам руу нүүх боллоо. Энэ маань том гэдэстэй. Ха­маг юмаа баглаад нүүх бол­тол гэнэт өвдөөд, яах аргагүй төрчихлөө. Оюутны байрны жижүүр хүйг нь огтолсон.  Энийг маань оюутнууд но­силк дээр хэвтүүлж, дөрвөн давхраас зөөлөө. Эмнэлэгт хэвтүүлчихээд, ганцаараа нүүсэн юм. Манай энэ гал зуухны өрөөний тал шиг өрөөнд  орлоо. Нар үздэггүй, нийтийн хүйтэн устай, муухай өрөө байсан. Хоёр, гурван жил болж байтал тэндээсээ хөөгдлөө. Хүүхэд өвдөөд би  Халдвартад авч хэвтсэн. Эх­нэр том гэдэстэй, бага хүүгээ төрүүлэх гэж байсан үе. Өөр байгууллага орох гээд эд юмсыг маань хүчээр ачаа­лаад, айлын хашаанд хая­чих­сан байж билээ. Энэ маа­нь хүүхдээ төрүүлэхэд би хаана гаргаж авахаа мэдэх­гүй. Багш нарын хуучин бай­ранд нийтийн жорлонгийн өөдөөс харсан, хаалга байн­га онгорхой учраас хүйтэн гээд хүн голоод  ордоггүй нэг  өрөө байж. "Би оръё" гэсэн юм.  Жорлонг угааж цэвэрлэж,  гадаах хаалгыг янзалж хаагд­даг болгов. Коридорыг цэвэр­лэж,  шуудай дүүрэн хог асгаж билээ. Өглөө нь энэ хоёрыгоо төрөхөөс гаргаж авсан. Шө­нө­жингөө нойр хүрсэнгүй. "Ер нь ингэж амьдрахгүй" гэж шийдлээ. Германы "элдүүр" өөр. Ийм амьдралтай эвлэрч чадахгүй. Орон сууцны хор­шоолол  байгуулъя гэж шийд­лээ.  Явсаар Ж.Батмөнх дарга дээр орсон. Тэр үед мань хүн их сургуулийн ректор байсан.  Аялга төстэй, сайн ойлголц­дог байлаа. "Багшаа, би ингэ­мээр байна" гээд тайл­бар­лахад сонсч сонсч "Хамтрах хүн байгаа юу" гэсэн. Орон сууцны бэрхшээл үзсэн 20 залуу багш олов.  Ж.Батмөнх ректор дэмжсэн бичиг хийж өглөө. Их дэлгүүрийн хойно  сууцтай болсон. "Залуу багш нар мөнгөөр зодож, сууцтай боллоо. Эхлээд ахмад багш нар орон сууцтай болох ёс­той" гэсэн үг хэл ч гарч л байсан. Энэ бүхэн хялбар бүтээгүй. Орон сууцны хор­шоолол гэж юу байдгийг Ний­тийн аж ахуйн үйлчилгээний сайдад зөндөө тайлбарлах хэрэг гарсан. Сайд ойлгоод, "Байрны зардлын хагасыг нь өөрсдөө гарга, 50 хувийг нь улс даая. 20 жилийн зээл олгоё" гэсэн. Нэг сая 200 мянган төгрөгт 20 айлын сууц боссон юм. Гучин хувийг нь бэл­нээр төлж, 70 хувийг нь  зээлээр төлөхөөр болсон. Шинэ хаалга нээх бүртээ би шилэн хана мөргөж байсан. Эхлээд улсууд цочирддог, эсэргүүцдэг, дараа нь хүлээн зөвшөөр­дөг юм даа. Шинэ байр бэлэн болсны дараа би наран тийш харсан гурван өрөө байр сонгосон юм, Амьд­рал дээшилж эхэлсэн хэмээн гэрийн эзэн хүүр­нэлээ.

"Энэ маань Улс төрийн товчооны ахлах тогооч. На­мын гишүүн. Хаялга нь надад их тусч байгаа юм. Инфор­маци ихтэй. Би намын гишүүн биш. Хэл аманд их ордог. Муу нэртэй луу данстай" хэмээн Ч.Галсан гуай тодорхойлов.  "Жиг­тэйхэн сайхан амьдардаг. Ямар л хос байлаа даа. Мөрөөд­лийн хос гэдэг шиг л" хэмээн хань руугаа харав, нөхөр нь.

"Мөрөөдлийн хос" сайхан амь­дарч байтал ардчиллын жилүүд эхэлжээ. Ардчилсан хувьсгалын анхны 13-ын нэг Д.Сүхбаатар Ч.Гал­­­сан­­гаас зөвлөгөө авдаг бай­сан гэнэ. Тэр "Толь" сонин гаргадаг байж л дээ.  Ардчилал ялсны дараа Ч.Галсанд "АИХ-д нэрээ дэвшүү­лэх үү" гэсэн санал ирж л байж. Тэр зөвшөөрөөгүй агаад "Бурхан на­майг аварсан" гэж одоо ярьж сууна.  "Хэрэв би зөвшөөрсөн бол олон сайхан номуудын маань тал нь байхгүй. Улстөрчдийн жонхуунд хутгалдчихсан ч явах юм бил үү" гэнэ. Харин зах зээлийн салхинд нийслэлийнхэн барилга барихын  халууралд автсан нь манай баа­тарт сөргөөр нөлөөлжээ.  Байшинг нь тойроод зургаан газар барилга баригдаж, өдөр шөнөгүй "их бүтээн байгуулалт" өрнөхөөр "Энд амьдарш­гүй" гэж санагдсан гэнэ шүү. Тэгээд л Ч.Галсан том зохиол­чид  хэрхэн амьдардгийг бодож үзжээ. Том зохиолчид ой дотор том бай­шин­тай байдаг. Өглөө нь сэрээд газрын эрэлд гарчээ. Ингэж явах­даа барилга барьдаг Герман ком­па­нийн эзэнтэй танилцсан байна. Эхлээд Гүнтэд байшингийнхаа шавыг тавьжээ. Л.Гүндалайн байр­ны хажууд шав тавьж, виски задалсан ч хэрэг явдал өөрөөр эргэв. "Л.Гүндалай МАХН-ынхан­тай зарга хийгээд, дөрвөн мөчнөөс нь бариад явсан. Тэгсэн чинь Гүнтийн байшинг нь шөнө трак­тороор эвдсэн юм. Энэ лав л нэг насны юм болох нь. Ядаж л дараа­гийн сонгууль хүртэл ийм юм үр­гэлж­лэх нь байна" гэж бодсон Ч.Гал­сан өөр сонголт хийжээ.  Одоогийн байгаа газраа тэрбээр 14 хүүхэд­тэй авгайгаас тухайн үедээ 7000 доллараар авсан гэнэ.

Герман компани байшинг нь хэдхэн сарын дотор босгожээ. Зун нь эднийх эсгий гэртээ зусдаг. "Хүн тэмцэх явцдаа их өсдөг" гэж Ч.Галсан хэлсэн. "Намайг Гер­манаас ирэхэд хүмүүс угтаад, бэлэн сууцанд оруулсан бол шалч­гар амьтан үлдэх байсан" гэв. Хүүх­дүүддээ юу өвлүүлэх талаар нь өвгөнөөс сонирхсон. "Бүгдийг нь орон сууцтай, хөл дүүжлэх унаатай болгосон. Хамгийн үнэтэй өв гэвэл хүн чанар, худлаа хэлэхгүй, хулгай хийхгүй, залхуурахгүй зан" гэлээ. "Эцэг өвгөдөөс өвлөн ирсэн үнэт зүйлээ" гэрийн эзэн нуусангүй.  Том шүрэн толгойтой халтар ма­нан хөөрөг үзүүлэв. Хэт хутгыг нь амь­тан сонирхож "5000 евро", "өч төчнөөн шар үхэр" амалсан то­хиол­дол ч байсан гэнэ. Түүний ажлын өрөөнд бөөгийн эд зүйлс арвин. Хэнгэрэг, бөөгийн ташуур лав зургаан "загварынх" байсан.  Түүний онгод уурлах, гом­дох, баярлахад ордог аж. Заримдаа тэнгэрт агсам тавимаар санагддаг гэсэн шүү.

"Гэр бүлийн үнэт зүйл" гэсэн асуултад тэрбээр "Хамгийн үнэт зүйл гэвэл манай удмынхны сайн нэр" гэж хариуллаа. "Иргит овогтой Чинаг эцгийн Галсан хүү" гэж тэр­бээр дэвтэрт маань бичиж өгсөн.  Иргит нь Тувагийн эртний овог аж.  Эцэг дээдэс нь баян улсууд байсан гэнэ. Аав нь хөрөнгөтэй хүн байсан ч гоё ганган хувцас өмсөх дургүй.  Өвөл нэхий, зун илгэн дээлтэй явдаг сонин хүн байж. Өвөө нь "Таван хүүхэдтэй, өргөсөн 20 хүүхэдтэй" байсан гэнэ. Ядарсан зүдэрсэн, орчин үеийн хэллэгээр бол  "хөгж­лийн бэрхшээлтэй" хүмүүсийг цуг­луулах дуртай хүн  байж. "Тэдэндээ эсгий овоохой барьж өгдөг. Хорь гаруй хүүхэд нь эцгийнхээ мал руу  гар нь чөлөөтэй ордог байсан гэдэг. Айлын мал руу чоно нохой халдаж байхад өвөөгийн мал чоно нохойд ордоггүй байж" хэмээн ач хүү нь  хуучилсан юм.

Т.Галсан Германд зах зээлтэй зохиолч гэдгийг олон хүн мэднэ. Зохиолч өөрөө "Герман хэл дээр ном бичиж эхэл­сэн нь хувь за­яа" гэв.

-"Би бол цаг үеийн захиалга байжээ" гэж боддог. Саяхныг хүр­тэл Тувагийн түүхэнд бичиг үсэгтэй хүн байсангүй. Тува ард түмэн бусдын адил түүх домогтой, урт настай. Түүхийн тавцангаас буу­хын өмнө  хүн төрөлхтөний оюуны санд хувиа нэмэх,  үгээ хэлэх миний ард түмэн ингэж баярладаг, ингэж гутардаг, ийм дутагдалтай гэдгийг санах бодох юмгүйгээр цацаж гаргах хүн хэрэгтэй байж. Нөгөө талаас цаг үеийн захиалга Гер­маны талаас ирсэн. Эртний гер­манчууд гайхамшигтай том бөөтэй байсан. Германчууд  дэлхийн ганц хурд хязгаарладаггүй ард түмэн.  Энэ ард түмний бөө мөргөлийг 2000 жилийн өмнө цус урсгаж,  үнсийг нь хийсгэж байж устгажээ.  Гэсэн ч бөө мөргөлийн үндэс нь  энэ ард түмний дунд унтаж байна. Үүнийг сэрээх шаардлага байж. Энийг хамгийн боловсроогүй, гэм­тээгүй, бузартаагүй, дэлхийн за­хын нэг тийм, гэм зэмгүй хүн авчирч Германы соёлд оруулах учиртай. Бөө мөргөлд хөдөлгөөн оруулах тэр хүн нь Тува малчны хүү Галсан байж  хэмээн мань эр сэтгэл хөдлөн ярилаа. Тэнгэр шүтлэгтэй энэ хүн "Монгол хүн нүүдэлчин амьдралын  хязгааргүйд өссөн учраас  өөртөө итгэдэг. Тэнгэрт итгэдэг. Тэнгэр шүтлэгтэй хүн юунаас ч айдаггүй. Тэнгэр дээр бас бидний дотор хязгааргүй оршдог. Хүн атигар жаахан биеэрээ өөрийгөө төсөөлж их алддаг" хэмээн учирлав.  Одоо ч тэр Германы хамгийн том хэвлэ­лийн компанитай гэрээтэй ажил­ладаг.

-Миний 30 ном дэлхийн утга зохиолд  нүүдэлчний уран зохиол, язгуур амьдралын уран зохиол, бөө мөргөлийн уран зохиол гэсэн бүхэл бүтэн бүлэг нэмсэн гэж би боддог. "Цагаан уул" романаа бичиж дуусаад тэгж бодсон юм. Хүнд зохиол. Би дахиж уншихаар толгойн үс зарайгаад байдаг гэж зохиолч өөртөө дүн тавив.

-Би маш шаргуу амьдарсан. Хэзээ ч амарч үзээгүй гэж эл эрхэм хэллээ.   Тэрбээр шөнөдөө дөрвөн цаг унтдаг нь гэм биш зан.  "Чингис хааны есөн зүүд" номоо 77 хоногт багтаан өдөр шөнөгүй бичсэн аж. "Чингис хаан идтэй шидтэй нөхөр шиг байгаа юм. Татаад, дуудаад байх шиг" хэмээн наргиа болгосон.  Ч.Галсан олон талт амьдралтай. Зохиолч, бөө, бас "Нүүдэлчний оточ". Гадаадад явж байхдаа мань эр хүн анагаана, барина.   "Миний хэрэг энэ дэлхийд улам их өсч байна" гэж тодорхойлсныг яана.  Гутрал гэдэг айхавтар өвчин гарч ирж байна. Хүн улам айгаад, жи­жиг­рээд, амьдралын булан руу чихэгдээд, хярсан туулай шиг байдалд орсон.  Би хүн төрөлхтнийг харьцангуй эрүүл гэж боддог. Өвчтэй болгож байгаа юм нь эмч нар, эмийн үйлдвэрүүд, мафи болсон засаг төр. Эд нийлээд хүн төрөлхтнийг маш их жижиг­рүүлж байна. Бид өвдөөд байвал дэлхийн олон хүн ашиг олно. Үүнийг би хүмүүст хүргэдэг. Эмч хүний өвчинд анхаарал хан­дуул­даг бол би эрүүл хэсэгт анхаардаг гэнэ. Энэ бол "Нүүдэлчний ото­ч"-ийн философи. Ер нь шинжлэх ухаан төгссөн газар "Нүүдэлчний оточ"-ийн ажил эхэлдэг юм шиг байна лээ. Түүний тиннитус хэмээх чих шуугих өвчнийг эмчлэх бөөгийн жор Германд төдийгүй Европын зарим оронд бяцхан алдаршжээ. Тэрбээр зохиолчийн төдийгүй, "Нүүдэлчний оточ"-ийн хувьд олон оронд урилга, заллагатай явдаг нэгэн. "Бас Герман руу эрүүл мэндийн өргөн дэлгэр зам нээчи­хээд байгаа" гэж дуулгасан.  Гэргий нь  тархины том хавдар авахуулсан юм билээ. Ч.Галсангийн номыг уншдаг Германд амьдардаг палес­тин хүн тус болжээ. Зохиогчид тэрбээр тавин хувийн хямдралтай үнээр үйлчилсэн гэнэ.  Тэр нь 8000 евро болж. Элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай монголчууд ч "Ч.Гал­­сангийн сайн нэрийг Гер­манд худалдаж болно" гэсэн шүү.

Ч.Галсан  өөрийн шүтээн Гетё­гийн нэгэн адил 60 ном бичихийг хүсдэг аж. Тэрбээр яг л улстөрч шиг том том зорилго тавьсан байна лээ. Сая мод тарих "үүрэг амлалт" авсан агаад өдгөө 100 гаруй мянган мод тарьчихаад байгаа гэнэ. "Мод бол миний өөртөө босгосон хө­шөө" гэсэн. Эхлээд хүмүүст хөрөнгө оруулдаг байсан бол одоо газар дэлхийдээ "мөнгө хийдэг" болсон аж. "Би харьцангуй их мөнгө олдог" гэж зохиолч хэллээ. Хүмүүст мөнгө тарааж буян үйлдэж байсан үе түүнд бий. "Хүний шунал хяз­гааргүй. Тэгээд ч мөнгө тараагаад амьдрал нь дээшилдэггүй"-г ан­заар­чээ.  Түүний гурав дахь мөрөө­дөл нь "Бороог буцааж авчрах".  Зуун жилийн өмнө Австрийн нэгэн еврей "Тэнгэрт зангирсан бөглөрөл үүсдэг" гэж номондоо бичсэн удаа­тай. Эртэдсэн нээлтээ мань эр амь насаараа төлжээ. Харин түүний зөв байсныг 100 жилийн дараа эрдэмтэд баталсан юм. Ч.Галсан мөнөөх үүлнүүдийн бөглөрлийг Улаанбаатарын гудамжин дахь машинуудын гацаатай зүйрлүүлэв.  Гайт гацаанаас болоод Хятадад үер бууж байхад Орост халуу шатаж, түймэрт автсан юм байх. Үүлнүүдийн бөөгнөрлийг арилгах төсөл түүнд бий. Үүний тулд ямар нэгэн тусгай труба хэрэгтэй юм байх. Сахарын цөлийг ногоо­руул­сан эрдэмтэн түүнд туслах гэнэ. Учир нь тэр эрдэмтэн мань эрийн уншигч ажээ. Энэхүү ажилд нь 10000 евро бас эрх мэдэлтнүүдийн дэмжлэг хэрэгтэй.

Ю.ДЭЛГЭРМАА, Б.ЯНЖМАА, Гэрэл зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ

Эх сурвалж: Өдрийн сонин